زبان کچوا (Quechua): زبان باستانی اینکاها
- 29 فروردین 1401
- دنیای زبان
زبان کچوا که زبان امپراطوری اینکاها به شمار می‌رود؛ یک ساختار کلامی کلان است که بیش از 10 میلیون گویشور دارد (که 7 میلیون نفر از آنها در آمریکای لاتین زندگی می‌کنند). از آنجاییکه این شیوه کلامی ریشه ساختارهای ارتباطی بومی این ناحیه محسوب می‌شود؛ لذا از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است است. اما برای اینکه به خوبی با زبان سنتی کچوا آشنا شویم؛ لاجرم باید به گذشته و به مکانی به نام چینچا (Chincha) سفر کنیم. پس در این گشت و گذار تاریخی با شبکه مترجمین راستین همراه باشید.
ریشه زبان کچوا
در واقع اینکاها در اصل اهل تیتیکاکا (Titicaca) بودند و به کلام منحصر به فردی به نام پوکینا (Pukina) صحبت می‌کردند. وقتی آنها به کوزکو (Cuzco) نقل مکان کردند؛ تغییرات مشخصی را در ساختار ارتباطی خود به وجود آوردند. برای شروع سعی کردند آیمارا (Aimara) که زبان غالب آن زمان بود را یاد بگیرند.
سپس جنگی بین اینکاها و چانکاها درگرفت و پس از آن اینکاها مجبور شدند زبان کچوا را یاد بگیرند. مردم چانکا (Chanca) همان مردم ساحلی بودند که در چینچا (کشورهای پرو و اکوادور کنونی) زندگی می‌کردند. آنها به شدت درگیر تجارت بودند و به همین دلیل سیستم سخن گفتن آنها گسترش پیدا کرد.
به گفته برخی از منابع دانشگاهی، زبان کچوا به معنی "دره معتدل" است و به یک گروه قومی اشاره دارد که در آپوریماک (Apurimac) ساکن بودند. به همین دلیل با وجود اینکه Quechua قبلاً در سراسر منطقه پرو مورد استفاده قرار می‌گرفت؛ اما در نهایت این اینکاها بودند که آن را به سمت جنوب خاوری دور گسترش دادند.
بعدها در سال 1575، آیمارا و کچوا به عنوان زبان های ملی پرو اعلام شدند. وقتی این اتفاق افتاد؛ پوکینا زبان‌ها مجبور گردیدند تا از طریق کچوا یا آیمارا صحبت کنند. به همین دلیل کلام پوکینا در نهایت منقرض شد و امروزه فقط در چند آئین مذهبی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
زبان کچوا
قوانین زبان بومی امپراطوری اینکاها
کچوا یک زبان پیوندی و پسوندی است. به همین دلیل در آن مجموعه‌ای از پسوندها به ریشه کلمات اضافه میشوند تا کلماتی طولانی‌تر و کامل‌تر شکل بگیرد. در ضمن در این ساختار جملات با فاعل شروع میشوند، و مفعول و فعل بعد از آن می‌آیند. از اینرو برای بیان صمیمیت و احساسات کافی است تا به کلمات کچوا پسوند اضافه شود.
تأثیر زبان اسپانیایی
حدود یک سوم کلمات زبان کچوا از اسپانیایی آمده‌اند. در واقع حجم کلمات وام گرفته شده در این ساختار ارتباطی به قدری قابل توجه است که صداهای اسپانیایی مانند bb/ و /g/ که در اصل بخشی از این زبان نیستند، اکنون به بخشی جدایی ناپذیر از سیستم صوتی آن تبدیل گشته‌اند. گویشوران زبان کچوا مدت‌هاست که از این صداها در زبان مادری خود استفاده می‌کنند، و این موضوع اکنون رسمیت پیدا کرده است. در این زمینه می‌توان به واژه Chufir که از کلمه اسپانیایی Cofer به معنی "راننده" گرفته شده، اشاره نمود.
سیستم نوشتاری کچوا
اینکاها قبل از ورود قوای اسپانیایی به این منطقه و معرفی الفبای لاتین به عنوان زبان میانجی، سیستم نوشتاری نداشتند. تنها شواهد اطلاعاتی ثبت شده در این زمینه، رشته‌های درهم تنیده‌ای هستند که به کیپو (Khipu) معروف بودند. آنها از یک سری طناب‌های افقی آویزان می‌شدند، و برای نشان دادن اعداد در کارهای سرشماری و دفترداری به کار می‌رفتند.
زبان کچوا از زمان فتح پرو توسط اسپانیایی‌ها، با الفبای رومی نوشته می‌شود. اولین مدرک مکتوب زبان کچوا در فرهنگ لغتی که در سال 1560 توسط دومینگو دا سانتو توماس (Domingo de Santo Tomas) به چاپ رسیده وجود دارد. آنها تا قرن بیستم کچوا را با املای اسپانیایی می‌نوشتند؛ اما دولت پرو در سال 1975، املای جدیدی برای این کلام انتخاب کرد.
برخی عبارات و کلمات متداول Quechua
حال که با ریشه زبان کچوا آشنا شدیم و دانستیم که این کلام تا چه حد برای مردم آمریکای لاتین حائز اهمیت است؛ بد نیست چند عبارت متداول آن را نیز بیان نماییم. شاید در گذرمان به کشورهای این منطقه نیاز باشد تا بدانیم آنها برای توصیف اعداد از کلماتی استفاده می‌کنند.
| عبارت | معنی |
| Napaykullayki | سلام |
| Allichu | لطفا |
| Sulpaiki | متشکرم |
| Dispinsayuway | ببخشید |
| Arii | بله |
| Mana | خیر |
| Qari | مرد |
| Warmi | زن |
| Hog | یک |
| Iskay | دو |
| Kinsa | سه |
| Tawa | چهار |
| Pisqa | پنج |
| Soqta | شش |
| Qanchis | هفت |
| Pusaq | هشت |
| Isqon | نه |
| Chunka | ده |
لهجه های زبان کچوا
زبان کچوا درست مانند هر شیوه کلامی دیگری، گویش‌های مختلفی در سراسر جهان دارد. گویشوران بومی زبان امپراطوری اینکاها در سراسر آمریکای جنوبی پراکنده هستند؛ اما اکثریت قریب به اتفاق آنها در پرو زندگی می‌کنند. بسیاری از مردم بومی این منطقه و گویشوران کچوا، به زبان اسپانیایی نیز مسلط هستند؛ زیرا به دلیل سلطه اسپانیایی‌ها بر این منطقه به صورت دو زبانه تحصیل کرده‌اند.
از مهمترین لهجه های زبان کچوا می‌توان به کیچوا = Kichwa (کاربرد در اکوادور)، رونا سمی = Runasimi (گویشوران آن اغلب در بولیوی و آرژانتین ساکن هستند)، پونو کچوا (Puno Quechua) و آیاکوچو کچوا (Ayachucho Quechua) اشاره کرد. در شهر کوسکو (یا کوزکو)، منطقه کنچوکوس (Conchucos)، استان اوئایلاس (Huaylas) پرو و نزدیک آتشفشان چیمبورازو (Chimborazo) اکوادور نیز گویش‌های دیگری از این کلام یافت می‌شود.
آینده و خطرات پیشروی زبان کچوا
زبان کچوای امپراطوری اینکاها، رایج ترین زبان بومی پرو است. این سیستم ارتباطی علاوه بر یک ساختار کلامی مردمی در این کشور، یک زبان رسمی نیز محسوب می‌شود. بسیاری از مردم از آن به عنوان یک کلام روزمره در مناطق روستایی استفاده می‌کنند. احتمال شنیدن کچوا در ارتفاعات جنوبی و مرکزی پرو بیشتر است؛ زیرا اکثر مردم بومی در این مناطق ساکن هستند (تقریباً 13 درصد مردم از این ساختار بهره می‌گیرند).
با این حال تسلط بیشتر اسپانیایی‌ها در این منطقه، باعث کاهش گویشوران بومی زبان کچوا شده است. به همین دلیل یونسکو اخیراً آن را یک زبان در حال انقراض نامیده است. اما چرا؟ در وهله اول به این دلیل که کچوا یک زبان شفاهی است. به همین دلیل اسپانیایی در این منطقه، شیوه اصلی آموزش و سیاست است. هر چند اسپانیایی در حوزه جغرافیایی مذکور یک زبان رسمی به شمار نمی‌آید؛ اما به طور گسترده‌ای از سیستم نوشتاری آن در سراسر آمریکای جنوبی استفاده می‌شود.
کاهش تعداد گویشوران بومی زبان کچوا به دلیل وجود مشکلاتی است که مردم بومی گاهاً با آنها مواجه میشوند. در برخی از موارد با مردم بومی به شکلی متفاوت رفتار می‌گردد؛ زیرا آنها به جای استفاده از سیستم ارتباطی میانجی از زبان خود استفاده می‌کنند. به همین دلیل بسیاری از گویشوران کچوا به جای حفظ ریشه‌های زبانی خود، ترجیح می‌دهند اسپانیایی را یاد بگیرند.
در ادامه حتما بخوانيد: زبان های منقرض شده
