راهنمای جامع پژوهشگران درباره مجلات اوپن اکسس (Open Access)

منتشر نمودن مقاله در مجلات اوپن اکسس یا دسترسی آزاد یکی از مؤثرترین روش‌ها برای اطمینان از خواندن و مطالعه یافته‌های علمی شما توسط جمع گسترده‌ای از مخاطبان است. به اشتراک‌گذاری داده‌ها و مقالات بدون محدودیت ضمن کمک به ایجاد فرهنگ پژوهشی در سطح جهان، باعث دسترسی سریع‌تر و پیشرفته‌تر به نتایجی می‌شود که در نهایت به حل چالش‌های امروزه جامعه بشری منتج می‌گردند. با این حال هنوز مفهوم اوپن اکسس آنگونه که باید و شاید در جامعه علمی جا نیفتاده است؛ بنابراین شبکه مترجمین راستین در این مطلب قصد دارد تا از جنبه‌های متفاوتی به بررسی مجلات دسترسی آزاد بپردازد.

اوپن اکسس چیست و چگونه توسعه پیدا کرده است؟

دهه 1990 آغاز جنبش دسترسی آزاد بود که به واسطه در دسترس بودن گسترده شبکه جهانی وب امکان رشد و نمو پیدا کرد؛ هر چند که پژوهشگران علوم فیزیک و کامپیوتر مدت‌ها قبل از اینکه به این روش انتشار متون علمی به صورت رسمی اوپن اکسس اطلاق شود، مقالات خود را در اینترنت منتشر می‌کردند. این مقالات بایگانی شده در انبار آنلاین به پژوهشگران کمک کرد تا ضمن به اشتراک‌گذاری یافته‌های خود به صورتی گسترده، دسترسی به آنها را به سطحی مطلوب رسانده و تأثیرات متعاقبشان را به حداکثر برسانند.

اهمیت نوشتن مقالات اوپن اکسس

نوشتن مقالات اوپن اکسس چه مزایایی دارد؟

یکی از بزرگ‌ترین مزایای نوشتن مطالب open access این است که شما می‌توانید نتایج تحقیقات خود را با سرعت بیشتری منتشر کرده و در اختیار مخاطبان گسترده‌تری قرار دهید. در این صورت نتاج پژوهش‌هایتان در اختیار مجموعه فراوانی از محققان قرار خواهد گرفت؛ محققان و دانشجویانی که هر کدام در زمینه‌ها و محیط‌های مختلفی قرار دارند و کار شما به آنها کمک می‌کند تا ضمن پیشبرد سریع‌تر کار تحقیقاتی‌شان، دامنه یادگیری خود را بدون محدودیت نیز گسترش دهند. به اشتراک گذاری ایده‌های جدید، انگیزه پیدا کردن برای بررسی موضوعات نو، و افزایش میزان تحقیقات در بیشتر رشته‌های دانشگاهی نتیجه این توزیع گسترده اطلاعات است. در ضمن این کار می‌تواند شانس محقق را برای دریافت استنادات و افزایش شاخص اچ ایندکس افزایش دهد.

انواع مختلف دسترسی آزاد کدامند؟

هیچ مبنای واحدی برای تعریف انواع دسترسی آزاد وجود ندارد. با این وجود پنج نوع نسبتاً رایج از open access موجود است که به عنوان یک پژوهشگر، صرف‌نظر از اینکه به صورت رسمی پذیرفته شده باشند یا خیر، باید با آنها آشنا باشید. این 5 نوع عبارتند از:

اوپن اکسس سبز

• پیش انتشار سبز (Pre-publication Green): به نسخه‌ای از کار شما قبل از ارسال آن برای ژورنال اشاره دارد و گاهی اوقات نسخه پیش چاپ نیز نامیده می‌شود.

حقوق استفاده مجدد از مطالب تحت عنوان اوپن اکسس سبز ممکن است محدود باشد و دسترسی به مقالات Green Open Access شاید با یک دوره ممنوعیت ناشر محدود گردد. دوره ممنوعیت اشاره به زمانی دارد که دسترسی به مقالات علمی برای خوانندگانی که هزینه دسترسی به آنها را پرداخت نکرده‌اند، دیگر آزاد نیست. مجلات مختلف ممکن است دوره‌های ممنوعیت متفاوتی داشته باشند؛ بنابراین قبل از اینکه ژورنالی را برای انتشار کار خود انتخاب کنید، مطمئن شوید که آیا این ژورنال دوره ممنوعیت را بر کار شما اعمال می‌کند یا خیر.

اوپن اکسس برنزی

با انتخاب ناشری که مطالب را به صورت رایگان در اینترنت منتشر می‌کند، هیچ هزینه دسترسی برای مطالب اوپن اکسس برنزی پرداخت نمی‌شود. ناشران حق دارند هر زمان که بخواهند حق استفاده رایگان به مطالب تحت عنوان Bronze Open Access را لغو کنند و همین باعث می‌شود تا برخی بر سر اینکه آیا این نوع شیوه استفاده از مطالب با ملاک‌های دسترسی آزاد مطابقت دارد یا خیر، اختلاف نظر داشته باشند.

اوپن اکسس طلایی

یکی از مزایای اصلی انتشار مقالات به صورت اوپن اکسس طلایی این است که شما به عنوان نویسنده می‌توانید حق کپی رایت خود را تحت مجوز بنیاد کرییتیو کامنز حفظ نمایید. استفاده مجدد، کامل و بدون محدودیت از آثار منتشر شده با استناد به نویسنده اصلی و تحت عنوان Gold OA مجاز است.

ژورنال دسترسی آزاد

اوپن اکسس پلاتینی و الماسی

نویسندگان، موسسات و سرمایه‌گذاران در مدل‌های اوپن اکسس پلاتینی و الماسی، هزینه‌های دسترسی آزاد را پرداخت نمی‌کنند و مطالب به صورت آنلاین برای خواندن کاربران تهیه می‌شوند. ناشر تمامی مخارج انتشار این مطالب را پرداخت خواهد کرد. بیشتر از مدل‌های Platinum and Diamond Open Access در مجلات دانشگاهی استفاده می‌شود، چرا که آنها هزینه‌های منتشر کردن این مطالب را در بودجه خود می‌گنجانند.

اوپن اکسس ترکیبی

علیرغم این مزایا، اوپن اکسس ترکیبی خالی از اشکال و نقد هم نیست. برخی از این انتقادات معضلی به نام "دو مزدی" را مطرح کرده و به آن انتقاد دارند؛ در این حالت ناشران برای یک مطلب خاص دو بار هزینه دریافت می‌کنند: یکبار از نویسندگانی که مقالات خود را به صورت OA در دسترس قرار می‌دهند و بار دیگر از کتابخانه‌هایی که عضو مشترک ژورنال‌ها هستند. در صورت دریافت چند باره هزینه در روند انتشار یک محتوا، باید بدانید که چه مخارجی بر کار open access شما اعمال می‌شود و چه کسی مسئول پرداخت آنهاست.

هزینه‌های ژورنال اوپن اکسس به چه صورت قابل پرداخت است؟

به عنوان یک نویسنده طالب نوشتن مقاله علمی- پژوهشی همیشه مجبور نیستید تا در هنگام انتشار اثر تمامی این مخارج را تقبل کنید. مثلا برخی از کتابخانه‌ها با ناشرین توافق می‌کنند که اگر کار در مجلات اوپن اکسس خاصی منتشر گردد، هزینه‌های کمتری دریافت نمایند. این بدان معنی است که محقق در عین ارسال یافته‌های خود به این مجلات داوری شده، می‌تواند در هزینه‌های چاپ مقاله نیز صرفه‌جویی کند. در برخی از موارد شاید مباحث مالی به دلیل مشکلات مالی نویسنده یا وضعیت اقتصادی محل زندگی او حذف شوند. اگر بودجه‌ای برای پرداخت هزینه APC ندارید، از تیم تحریریه ژورنال بخواهید از سیاست‌های معافیتی برای شما استفاده کنند.

از چه طریقی می‌توان مجلات، مقالات و داده‌های اوپن اکسس را پیدا کرد؟

• وب آو ساینس (Web of Science): به کاربران امکان می‌دهد تا مطالب علمی پژوهشی در سطح جهانی را از ژورنال‌های با کیفیت بالا انتخاب کنند. مخاطبین این سایت می‌توانند به راحتی به میلیون‌ها مقاله اوپن اکسس که توسط محققان داوری شده‌اند، دسترسی پیدا نمایند. در صورتیکه از طریق اشتراک موسسه موجود امکان دسترسی به نسخه پی دی اف مقاله وجود نداشته باشد؛ با نصب Kopernio که یک افزونه مرورگر رایگان در Web of Science است، می‌توان با یک کلیک سریعاً به نسخه PDF دسترسی پیدا نمود.
• Master Journal List Manuscript Matcher: مکانی مناسب برای شروع جستجوی ژورنال‌های مختلف است. این ابزار رایگان به دلیل داشتن فیلترهای ویژه برای ژورنال‌های دسترسی آزاد به محققین امکان می‌دهد تا گزینه‌های مد نظرشان را براساس موضوع تحقیق و اهداف خود محدود کنند.
• گزارشات استنادی ژورنال (Journal Citation Reports): قدرتمندترین ابزار در حوزه هوش ژورنالی است. گزارشات استنادی ژورنال از داده‌ها و آمارهای شفاف برای ارائه بینشی منحصر به فرد درباره نقش، تاثیر و دسترسی پژوهشگران به گزینه‌های اوپن اکسس استفاده می‌کند.
• Directory of Open Access Journals: یک فهرست تدوین شده توسط انجمن‌هاست که امکان دسترسی به ژورنال‌های داوری شده را فراهم می‌آورد.
• پاب مد سنترال (PubMed Central): این وب‌سایت توسط انستیتوی ملی بهداشت اداره می‌شود و آرشیوی تمام متن از ژورنال‌های زیست پزشکی و علوم زیستی است که باعث گسترش دیدگاه محققین نسبت به مطالب علمی می‌گردد.
• Check.Submit: یک ابتکار عمل بین‌المللی و بین بخشی برای ارائه ابزارها و منابع است که در شناسایی ژورنال‌های معتبر برای کار پژوهشی کمک کننده خواهد بود.
• ROAD: به محققین امکان می‌دهد تا مجلات اوپن اکسس را براساس نام، موضوع یا شماره ISSN جستجو نمایند.