راهنمای جامع پژوهشگران درباره مجلات اوپن اکسس (Open Access)

منتشر نمودن مقاله در مجلات اوپن اکسس یا دسترسی آزاد یکی از مؤثرترین روش‌ها برای اطمینان از خواندن و مطالعه یافته‌های علمی شما توسط جمع گسترده‌ای از مخاطبان است. به اشتراک‌گذاری داده‌ها و مقالات بدون محدودیت ضمن کمک به ایجاد فرهنگ پژوهشی در سطح جهان، باعث دسترسی سریع‌تر و پیشرفته‌تر به نتایجی می‌شود که در نهایت به حل چالش‌های امروزه جامعه بشری منتج می‌گردند. با این حال هنوز مفهوم اوپن اکسس آنگونه که باید و شاید در جامعه علمی جا نیفتاده است؛ بنابراین شبکه مترجمین راستین در این مطلب قصد دارد تا از جنبه‌های متفاوتی به بررسی مجلات دسترسی آزاد بپردازد.

 

اوپن اکسس چیست و چگونه توسعه پیدا کرده است؟

اوپن اکسس (OA) نامی برای اشاره به مقالات علمی و دانشگاهی تمام متنی، دیجیتال و رایگان است که به صورت آنلاین در دسترس مخاطبان قرار می‌گیرند. مجلات دسترسی آزاد توسط سازمان کرییتیو کامنز (Creative Commons) اینگونه تعریف شده است: "حاوی مقالاتی دیجیتال، آنلاین، رایگان، و فارغ از محدودیت‌های حقوق کپی رایت و مجوزهای قانونی هستند".

دهه 1990 آغاز جنبش دسترسی آزاد بود که به واسطه در دسترس بودن گسترده شبکه جهانی وب امکان رشد و نمو پیدا کرد؛ هر چند که پژوهشگران علوم فیزیک و کامپیوتر مدت‌ها قبل از اینکه به این روش انتشار متون علمی به صورت رسمی اوپن اکسس اطلاق شود، مقالات خود را در اینترنت منتشر می‌کردند. این مقالات بایگانی شده در انبار آنلاین به پژوهشگران کمک کرد تا ضمن به اشتراک‌گذاری یافته‌های خود به صورتی گسترده، دسترسی به آنها را به سطحی مطلوب رسانده و تأثیرات متعاقبشان را به حداکثر برسانند.

 

اوپن اکسس | دسترسی آزاد

اهمیت نوشتن مقالات اوپن اکسس

 

نوشتن مقالات اوپن اکسس چه مزایایی دارد؟

یکی از بزرگ‌ترین مزایای نوشتن مطالب open access این است که شما می‌توانید نتایج تحقیقات خود را با سرعت بیشتری منتشر کرده و در اختیار مخاطبان گسترده‌تری قرار دهید. در این صورت نتاج پژوهش‌هایتان در اختیار مجموعه فراوانی از محققان قرار خواهد گرفت؛ محققان و دانشجویانی که هر کدام در زمینه‌ها و محیط‌های مختلفی قرار دارند و کار شما به آنها کمک می‌کند تا ضمن پیشبرد سریع‌تر کار تحقیقاتی‌شان، دامنه یادگیری خود را بدون محدودیت نیز گسترش دهند. به اشتراک گذاری ایده‌های جدید، انگیزه پیدا کردن برای بررسی موضوعات نو، و افزایش میزان تحقیقات در بیشتر رشته‌های دانشگاهی نتیجه این توزیع گسترده اطلاعات است. در ضمن این کار می‌تواند شانس محقق را برای دریافت استنادات و افزایش شاخص اچ ایندکس افزایش دهد.

 

 

انواع مختلف دسترسی آزاد کدامند؟

هیچ مبنای واحدی برای تعریف انواع دسترسی آزاد وجود ندارد. با این وجود پنج نوع نسبتاً رایج از open access موجود است که به عنوان یک پژوهشگر، صرف‌نظر از اینکه به صورت رسمی پذیرفته شده باشند یا خیر، باید با آنها آشنا باشید. این 5 نوع عبارتند از:

 

اوپن اکسس سبز

دسترسی آزاد سبز، نویسنده را مسئول خلق مقاله به صورت رایگان و بایگانی آن می‌داند؛ حال خواه این کار از طریق مخزن موسسه صورت بگیرد و خواه از طریق وب‌سایت شخصی یا بایگانی‌ها عمومی دیگر. برخی از نسخه‌های مقالات اوپن اکسس سبز ممکن است ویراستاری و غلط‌گیری نشده باشند؛ اما شاید توسط متخصصان همکار مورد داوری قرار گیرند و به دو صورت زیر در دسترس باشند:

  • پیش انتشار سبز (Pre-publication Green): به نسخه‌ای از کار شما قبل از ارسال آن برای ژورنال اشاره دارد و گاهی اوقات نسخه پیش چاپ نیز نامیده می‌شود.
  • پس انتشار سبز (Post-publication Green): نسخه‌ای از پیش‌نویس نهایی کار شماست که توسط مجله برای چاپ پذیرفته شده، اما هنوز تایپ، ویراستاری و غلط‌گیری نشده است. بعضی مواقع به آن نسخه پس چاپ نیز می‌گویند.

ناشر نسخه‌ای کامل از پژوهش که مورد داوری قرار گرفته و به آن نسخه ثبت شده (VOR) گفته می‌شود را نزد خود نگه می‌دارد و خوانندگان می‌توانند با پرداخت هزینه به این نسخه تمام متنی بازبینی شده دسترسی پیدا کنند. این نسخه از مقاله، اوپن اکسس سبز محسوب نمی‌شود؛ اما نسخه‌های جایگزین آن یعنی پیش انتشار و پس انتشار جزء دسترسی آزاد به حساب می‌آیند.

حقوق استفاده مجدد از مطالب تحت عنوان اوپن اکسس سبز ممکن است محدود باشد و دسترسی به مقالات Green Open Access شاید با یک دوره ممنوعیت ناشر محدود گردد. دوره ممنوعیت اشاره به زمانی دارد که دسترسی به مقالات علمی برای خوانندگانی که هزینه دسترسی به آنها را پرداخت نکرده‌اند، دیگر آزاد نیست. مجلات مختلف ممکن است دوره‌های ممنوعیت متفاوتی داشته باشند؛ بنابراین قبل از اینکه ژورنالی را برای انتشار کار خود انتخاب کنید، مطمئن شوید که آیا این ژورنال دوره ممنوعیت را بر کار شما اعمال می‌کند یا خیر.

 

اوپن اکسس برنزی

با انتخاب ناشری که مطالب را به صورت رایگان در اینترنت منتشر می‌کند، هیچ هزینه دسترسی برای مطالب اوپن اکسس برنزی پرداخت نمی‌شود. ناشران حق دارند هر زمان که بخواهند حق استفاده رایگان به مطالب تحت عنوان Bronze Open Access را لغو کنند و همین باعث می‌شود تا برخی بر سر اینکه آیا این نوع شیوه استفاده از مطالب با ملاک‌های دسترسی آزاد مطابقت دارد یا خیر، اختلاف نظر داشته باشند.

 

اوپن اکسس طلایی

به این معنی است که ناشر مسئول انتشار رایگان مطالب آکادمیک به صورت آنلاین است. در مقالاتی که تحت عنوان اوپن اکسس طلایی منتشر می شوند، این نسخه ثبت شده مقالات است که به صورت آنلاین و رایگان انتشار می‌یابند. در بیشتر مواقع، مجوز سازمان کرییتیو کامنز فقط به مقالات Gold Open Access داده می‌شود. نسخه ثبت شده، آخرین نسخه‌ای است که توسط متخصصان مورد داوری قرار گرفته است.

در اوپن اکسس طلایی هیچ مبلغی از خوانندگان برای دسترسی به مقاله دریافت نمی‌شود؛ در عوض غالباً مبالغی تحت عنوان هزینه پردازش مقاله (APC) برای پوشش مخارج انتشار و توزیع مقاله دریافت می‌گردد، چرا که در این گونه مواقع نویسنده مسئولیت آنها را برعهده ندارد. در این صورت ممکن است یک موسسه یا سرمایه‌گذار هزینه APC را پرداخت کند.

یکی از مزایای اصلی انتشار مقالات به صورت اوپن اکسس طلایی این است که شما به عنوان نویسنده می‌توانید حق کپی رایت خود را تحت مجوز بنیاد کرییتیو کامنز حفظ نمایید. استفاده مجدد، کامل و بدون محدودیت از آثار منتشر شده با استناد به نویسنده اصلی و تحت عنوان Gold OA مجاز است.

 

مجلات دسترسی آزاد

ژورنال دسترسی آزاد

 

اوپن اکسس پلاتینی و الماسی

نویسندگان، موسسات و سرمایه‌گذاران در مدل‌های اوپن اکسس پلاتینی و الماسی، هزینه‌های دسترسی آزاد را پرداخت نمی‌کنند و مطالب به صورت آنلاین برای خواندن کاربران تهیه می‌شوند. ناشر تمامی مخارج انتشار این مطالب را پرداخت خواهد کرد. بیشتر از مدل‌های Platinum and Diamond Open Access در مجلات دانشگاهی استفاده می‌شود، چرا که آنها هزینه‌های منتشر کردن این مطالب را در بودجه خود می‌گنجانند.

 

اوپن اکسس ترکیبی

نوعی مدل ترکیبی است که در آن مجلات هر دو محتوای ترکیبی و اشتراکی را منتشر می‌کنند. این مدل به نویسندگان اجازه می‌دهد تا هزینه چاپ مقالات را بپردازند و کارهای خاصی را تحت عنوان اوپن اکسس طلایی منتشر نمایند. به عنوان یک نویسنده می‌توانید از مدل Hybrid Open Access استفاده کنید، زیرا این مدل امکان می‌دهد تا مقالات خود را در مجلات معتبر منتشر کنید. نویسندگان معمولاً بیشتر از اینکه نگران این باشند که مجلات از کدام مدل تجاری (اشتراکی یا اوپن اکسس) استفاده می‌کنند، بیشتر نگران این هستند که یافته‌هایشان در کدام ژورنال منتشر می‌شود (بیشتر به ایمپکت فاکتور مجله دقت می‌کنند). این موضوع می‌تواند به گذار مجلات به سمت مدیریت مدل تجاری دسترسی آزاد کمک کند؛ چون باعث افزایش محتوای اوپن اکسس در جامعه نشر می‌ شود.

علیرغم این مزایا، اوپن اکسس ترکیبی خالی از اشکال و نقد هم نیست. برخی از این انتقادات معضلی به نام "دو مزدی" را مطرح کرده و به آن انتقاد دارند؛ در این حالت ناشران برای یک مطلب خاص دو بار هزینه دریافت می‌کنند: یکبار از نویسندگانی که مقالات خود را به صورت OA در دسترس قرار می‌دهند و بار دیگر از کتابخانه‌هایی که عضو مشترک ژورنال‌ها هستند. در صورت دریافت چند باره هزینه در روند انتشار یک محتوا، باید بدانید که چه مخارجی بر کار open access شما اعمال می‌شود و چه کسی مسئول پرداخت آنهاست.

 

 

هزینه‌های ژورنال اوپن اکسس به چه صورت قابل پرداخت است؟

ژورنال‌های زیادی وجود دارند که می‌توان کار آکادمیک برای آنها ارسال کرد. در اینجا این سوال مطرح می‌شود که به غیر از توجه به شاخص‌های ارزیابی مجله، چگونه می‌توان یک ژورنال مناسب که در دسترس همگان باشد و بتوان هزینه‌های آن را هم مدیریت نمود، پیدا کرد؟

به عنوان یک پژوهشگر شاید برای بهتر دیده شدن مجبور شوید تا جهت انتشار کار علمی خودتان پول پرداخت کنید و یا اینکه احتمال دارد بنیانگذار موسسه تحقیقاتی و یا خود دانشگاه بخشی یا تمام مخارج را به نیابت از محقق پرداخت کند. بررسی انجام شده در سال 2011 نشان می‌دهد که هزینه‌های انتشار مقالات اوپن اکسس تنها در 12% موارد با بودجه شخصی پرداخت شده، در 59% حالت‌ها سرمایه‌گذاران و در 24% موارد این دانشگاه‌ها بوده‌اند که مخارج انتشار تحقیقات را پرداخت نموده‌اند.

بسیاری از ژورنال‌های اوپن اکسس، هزینه‌های انتشار یا APC در نظر می‌گیرند تا مخارج داوری مقاله توسط متخصصان و هزینه‌های ویراستاری را پوشش دهند؛ این کار راهی برای در دسترس قرار دادن مطالب علمی در ژورنال‌های ترکیبی یا open access است. هنوز هم مجلاتی وجود دارند که مبالغی برای پردازش مقالات دریافت نمی‌کنند؛ اما دریافت این هزینه‌ها رایج‌ترین روش درآمدزائی ژورنال‌هاست.

به عنوان یک نویسنده طالب نوشتن مقاله علمی- پژوهشی همیشه مجبور نیستید تا در هنگام انتشار اثر تمامی این مخارج را تقبل کنید. مثلا برخی از کتابخانه‌ها با ناشرین توافق می‌کنند که اگر کار در مجلات اوپن اکسس خاصی منتشر گردد، هزینه‌های کمتری دریافت نمایند. این بدان معنی است که محقق در عین ارسال یافته‌های خود به این مجلات داوری شده، می‌تواند در هزینه‌های چاپ مقاله نیز صرفه‌جویی کند. در برخی از موارد شاید مباحث مالی به دلیل مشکلات مالی نویسنده یا وضعیت اقتصادی محل زندگی او حذف شوند. اگر بودجه‌ای برای پرداخت هزینه APC ندارید، از تیم تحریریه ژورنال بخواهید از سیاست‌های معافیتی برای شما استفاده کنند.

 

از چه طریقی می‌توان مجلات، مقالات و داده‌های اوپن اکسس را پیدا کرد؟

برخی ابزارهای آنلاین وجود دارند که در پیدا کردن ژورنال‌ها و مقالات دسترسی آزاد به پژوهشگران کمک می‌کنند. در زیر به چند مورد از این ابزارها اشاره شده است:

  • وب آو ساینس (Web of Science): به کاربران امکان می‌دهد تا مطالب علمی پژوهشی در سطح جهانی را از ژورنال‌های با کیفیت بالا انتخاب کنند. مخاطبین این سایت می‌توانند به راحتی به میلیون‌ها مقاله اوپن اکسس که توسط محققان داوری شده‌اند، دسترسی پیدا نمایند. در صورتیکه از طریق اشتراک موسسه موجود امکان دسترسی به نسخه پی دی اف مقاله وجود نداشته باشد؛ با نصب Kopernio که یک افزونه مرورگر رایگان در Web of Science است، می‌توان با یک کلیک سریعاً به نسخه PDF دسترسی پیدا نمود.
  • Master Journal List Manuscript Matcher: مکانی مناسب برای شروع جستجوی ژورنال‌های مختلف است. این ابزار رایگان به دلیل داشتن فیلترهای ویژه برای ژورنال‌های دسترسی آزاد به محققین امکان می‌دهد تا گزینه‌های مد نظرشان را براساس موضوع تحقیق و اهداف خود محدود کنند.
  • گزارشات استنادی ژورنال (Journal Citation Reports): قدرتمندترین ابزار در حوزه هوش ژورنالی است. گزارشات استنادی ژورنال از داده‌ها و آمارهای شفاف برای ارائه بینشی منحصر به فرد درباره نقش، تاثیر و دسترسی پژوهشگران به گزینه‌های اوپن اکسس استفاده می‌کند.
  • Directory of Open Access Journals: یک فهرست تدوین شده توسط انجمن‌هاست که امکان دسترسی به ژورنال‌های داوری شده را فراهم می‌آورد.
  • پاب مد سنترال (PubMed Central): این وب‌سایت توسط انستیتوی ملی بهداشت اداره می‌شود و آرشیوی تمام متن از ژورنال‌های زیست پزشکی و علوم زیستی است که باعث گسترش دیدگاه محققین نسبت به مطالب علمی می‌گردد.
  • Check.Submit: یک ابتکار عمل بین‌المللی و بین بخشی برای ارائه ابزارها و منابع است که در شناسایی ژورنال‌های معتبر برای کار پژوهشی کمک کننده خواهد بود.
  • ROAD: به محققین امکان می‌دهد تا مجلات اوپن اکسس را براساس نام، موضوع یا شماره ISSN جستجو نمایند.

 

در ادامه حتما بخوانيد: چگونگی نوشتن مقاله مروری