مروری بر زندگی و آثار عبدالرزاق قورنه (گورنا)؛ برنده جایزه نوبل 2021

جایزه نوبل ادبیات 2021 به عبدالرزاق قورنه (Abdulrazak Gurnah) اهدا شد. این رمان نویس تانزانیایی که مقیم بریتانیاست؛ این جایزه را به خاطر "نوشته‌های رسوخگر و مشفقانه در زمینه تأثیرات استعمار و اثرگذاری آثارش بر سرنوشت پناهندگانی که در شکاف بین فرهنگ‌ها و قاره‌ها اسیر شده‌اند"، دریافت کرد. مهاجرت و از بین رفتن فرهنگ، به همراه مواردی چون تنوع فرهنگی و قومی شرق آفریقا، پیش زمینه اصلی داستان‌های گورنا را تشکیل می‌دهند. در ضمن اینها چیزهایی هستند که زندگی شخصی او را شکل داده‌اند.

قورنه در سال 1948 در زنگبار (Zanzibar) به دنیا آمد و در دهه 1960 میلادی به بریتانیا پناهنده شد. وی که اصالتاً عرب است؛ در جریان انقلاب 1964 مجبور به ترک محل تولد خود شد و تنها یک بار در سال 1948 برای دیدار پدرش که در بستر مرگ بود، به تانزانیا بازگشت. او تا زمان بازنشستگی به عنوان استاد تمام وقت انگلیسی و ادبیات پسا استعماری در دانشگاه کنت (University of Kent) در شهر کنتربری مشغول به کار بود. با این حال موارد متعددی باعث شده تا وی به شهرت دست یابد که در این مطلب شبکه مترجمین راستین به آنها می‌پردازد.

 

تأثیر و سبک رمان‌های گورنا

نوشته‌های عبدالرزاق قورنه به شدت تحت تاثیر تنوع قومی و فرهنگی زنگبار، یعنی زادگاهش قرار دارند. این شهر به دلیل موقعیت جغرافیایی خود، به عنوان مسیر اصلی تجاری اقیانوس هند در سواحل شرق آفریقا عمل می‌کند، و همچنین تجار و مستعمره نشیانی را از کویت، عمان، قطر، عربستان سعودی، یمن و امارات، جنوب آسیا، سرزمین اصلی آفریقا و بعدها اروپا نیز به خود جذب کرده است.

آثار قورنه این تنوع را با بهره‌گیری از صداهای مختلف برگرفته از مراجع ادبی گوناگون به تصویر می‌کشند. او بیشتر از همه بر دورگه بودن و تنوع در مواجه با آفریقایی گرایی (آفروسِنتریسم) که بر جنبش‌های استقلال طلبی شرق آفریقا در قرن بیستم سایه افکنده، تأکید دارد.

اولین کتاب گورنا که با نام "خاطرات خروج (Memory of Departure)" در سال 1987 منتشر شد؛ روایتگر اتفاقاتی است که در هنگام خروجش از زنگبار برای او رخ داده‌اند. در واقع این رمان یک داستان تازه به بلوغ رسیده در قالب یک خاطره است که تلاش‌های قهرمان داستان برای ترک محل تولد خود و تحصیل در خارج از کشور را بیان می‌کند.

 

پیامدهای استعمار در نوشته‌های قورنه

دیگر رمان عبدالرزاق گورنا به نام بهشت (Paradise) که در سال 1994 نامزد جایزه بوکر گردیده، نیز روایتی تازه و جذاب به حساب می‌آید؛ هر چند داستانش به اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، یعنی زمانیکه اروپایی‌ها شروع به پایه‌گذاری مستعمرات در سواحل شرق آفریقا کردند، برمی‌گردد. رمان بهشت به موضوع برده‌داری در آفریقا می‌پردازد و شخصیت اصلی آن یک برده است. مهمتر از همه، رمان بهشت با به تصویر کشیدن تنوع بالای گنجینه آثار ادبی قورنه؛ ارجاعات به متون زبان سواحلی، سنت‌های مذهبی و قرآنی، و آثار جوزف کنراد (Joseph Conrad) را نیز گرد هم می‌آورد.

آثار قورنه با ارجاعات به متون مختلف و توجه ویژه به آرشیوهای ادبی، مسائل گسترده‌تری را در ادبیات پسا استعماری منعکس کرده و به آنها می‌پردازند. رمان‌های او سعی دارند به این موضوع اشاره ‌کنند که حذف عمدی روایت‌ها و دیدگاه‌های آفریقایی از پیامدهای اصلی استعمار اروپایی هستند. همچنین نوشته‌های گورنا بر مکالمات بین افراد و ثبت وقایع تاریخی تمرکز دارند؛ لذا می‌توان آنها را تا اندازه‌ای شبیه آثار فرانتس فانون (Frantz Fanon) دانست.

کتاب‌های قورنه می‌پرسند چگونه می‌توانیم گذشته‌ای که عمداً به خاطر استعمار از بین رفته و از ذهن‌ها پاک گردیده است را به خاطر بیاوریم؟ بسیاری از نویسندگان پسا استعماری دیگر مثل میشل کلیف (Michelle Cliff) با پیش زمینه‌های مختلف به این موضوع پرداخته‌اند؛ وی نیز خاطرات و داستان‌های شخصی خود را در برابر تاریخ تالیفی قدرتمندان قرار داده است. قورنه در کتاب‌های دیگرش نیز به بحث در مورد سایه طولانی استعمار ادامه می‌دهد و از سنت‌های متنی در روند یادآوری روایت‌های از بین رفته، استفاده می‌کند.

 

عبدالرزاق قورنه (گورنا)

عبدالرزاق قورنه؛ برنده جایزه نوبل ادبیات 2021 

 

نقاط قوت آثار عبدالرزاق گورنا

قورنه یکی از مهمترین نویسندگان معاصر پسا استعماری است که تا به حال ده‌ها رمان نوشته است. وی اولین نویسنده سیاهپوست آفریقایی است که پس از وله سوینکا = Wole Soyinka (برنده جایزه نوبل ادبیات در سال 1986) موفق به کسب این جایزه شده است. جدیدترین رمان او به اسم "زندگی پس از مرگ (Afterlives)" توسط روزنامه انگلیسی ساندی تایمز تحت عنوان "آرشیوی شنیدنی از آفریقای گمشده" توصیف شده است؛ در واقع صفحات آغازین این رمان و بسیاری دیگر از آثار او، به صورت مستقیم خواننده را به دنیای قصه‌گویی شفاهی می‌برند.

کتاب زندگی پس از مرگ به زمان حکومت آلمانی‌ها در اوایل قرن بیستم در شرق آفریقا مربوط می‌گردد، و روایتگر داستان زندگی پسر جوانی به نام الیاس است که توسط سربازان استعمارگر آلمانی از والدینش گرفته می‌شود و پس از سال‌ها جنگ بر علیه مردم خود، به روستایش باز می‌گردد. قدرت نویسندگی قورنه در توانایی او در پیچیده کردن تقسیم بندی دوگانه دوستان و دشمنان الیاس، کند و کاو تاریخچه‌های پنهان و فاش کردن ماهیت متغیر هویت و تجربیاتش نهفته است.

آثار عبدالرزاق گورنا بر تنش بین روایت‌های شخصی و تاریخچه جمعی متمرکز شده‌اند. رمان زندگی پس از مرگ که نامزد دریافت جایزه اورول 2021 برای داستان‌های سیاسی شده و در فهرست جایزه والتر اسکات (Walter Scott) برای داستان‌های تاریخی نیز قرار گرفته؛ به طور ویژه از خوانندگان می‌خواهد به زندگی پس از استعمار و جنگ، و تاثیرات بلند مدت آنها نه تنها بر ملت‌ها، بلکه بر افراد و خانواده‌ها نیز توجه کنند.

 

جایزه ادبی نوبل برای نویسندگان قاره سیاه

جایزه ادبی نوبل بزرگترین جایزه مادی ادبیات به شمار می‌آید؛ بنابراین از اهمیت زیادی برخوردار می‌باشد. با این حال روش انتخاب برنده کاملاً محرمانه است و به نامزدهایی که در درون این آکادمی توسط منتقدان، اساتید ادبیات و برندگان سابق این جایزه معرفی می‌شوند، بستگی دارد. این بدان معنی است که اگر چه کارشناسان این حوزه از قبل درباره نامزدهای احتمالی رایزنی می‌کنند؛ اما هیچکس تا زمان اعلام برنده نمی‌داند چه کسانی در این رقابت نامزد بوده‌اند.

با این وجود سهم آفریقا در بین برندگان این جایزه نسبت به دیگر قاره‌ها کمتر بوده است. شاید در آینده اسم نویسندگانی همچون نگوگی وا تیونگو (Ngugi wa Thiong’o) اهل کنیا و ایوان ولادیسلاویچ (Ivan Vladislavic) از آفریقای جنوبی به عنوان برندگان جایزه نوبل مطرح گردند. در واقع برنده شدن این جایزه باعث می‌شود تا نویسندگانی که تاکنون موفق به کسب جوایز دیگری نشده‌اند یا آثار آنها به زبان‌های دیگر ترجمه نگردیده است، در کانون توجهات بین‌المللی قرار بگیرند؛ دقیقاً مثل حالتی که در آینده برای ترجمه آثار عبدالرزاق قورنه به فارسی پیش خواهد آمد.