لاتک (LaTeX)؛ استانداردی در زمینه تهیه اسناد علمی

لاتک (LaTeX) یک سیستم آماده‌سازی مدارک براساس سیستم حروف‌چینی TeX است که توسط دانلد کنوت (Donald Knuth)، استاد دانشگاه استنفورد در سال 1974 ابداع شده است. واژه TeX ریشه‌ای یونانی دارد و به معنی هنر / مهارت / کاردستی است (این واژه جزئی از کلمه "Technology" است که به صورت "Tech" تلفظ می‌شود). پروفسور کنوت، TeX را به منظور سهولت در ایجاد اسنادی که حاوی متون پیچیده ریاضی هستند، طراحی کرد.

در سال 1985، لزلی لمپورت (Leslie Lamport) با درج مجموعه‌ای از درشت دستورها (ماکروها) در TeX که محتوا و سبک را در متن از هم جدا می‌کردند باعث ارتقاء این سیستم شد. این کار باعث گردید تا استفاده از TeX برای کاربر آسانتر شود. این سیستم جدید، بخشی از نام لمپورت را به خود اختصاص داد و لاتک یا لتکس (LaTeX) نام گرفت. از 20 سال پیش تاکنون، نوشتن مقاله پژوهشی با این برنامه به یک استاندارد غیررسمی در بسیاری از جوامع علمی تبدیل شده است.

 

عملکرد و کاربرد لاتک

در طی این سال‌ها، محققان دانشگاهی فعال در عرصه‌های ریاضیات، فیزیک، علوم کامپیوتر و مهندسی به دلیل قابلیت بالای حروف‌چینی لاتک، خصوصاً در رابطه با استفاده از معادلات ریاضی و اشکال علمی بیش از گذشته به آن گرایش پیدا کرده‌اند. لاتک که یک نرم افزار پایان نامه نویسی نیز به حساب می‌آید، توانایی خلق اسناد علمی را دارد. این نرم‌افزار ضمن حرفه‌ای به نظر رسیدن به خوبی قادر است تا معادلات دقیق و سایر اشکال گرافیکی ضروری را به نمایش بگذارد. پاره‌ای از مزایای استفاده از لتکس برای تهیه مقالات تحقیقاتی عبارتند از:

  • LaTeX به صورتی گسترده در جوامع علمی و دانشگاهی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
  • متون تهیه شده با لتکس با هر ویرایشگر متنی قابل مشاهده یا ویرایش هستند.
  • قالب‌بندی لاتک منسجم است و پس از تنظیم به صورت خودکار می‌توان از آن استفاده کرد.
  • نرم‌افزار رایگانی برای پایان نامه نویسی و مقاله نویسی محسوب می‌شود.

آن دسته از محققان یا دانشجویان که مقالاتشان مملو از معادلات ریاضی یا اشکال نیست، ولی به دنبال ظاهر بی‌عیب و نقص اسناد LaTeX هستند؛ می‌توانند اسناد پردازش شده خود را به فایل‌های لاتک تبدیل کنند. طبق بررسی‌های صورت گرفته توسط عوامل شبکه مترجمین راستین، اطلاعات فنی در مورد قابلیت‌های خاص لاتک و دستورالعمل‌های استفاده از آن را می‌توان در منابع مختلف آفلاین و آنلاین پیدا کرد.

 

 

معایب لاتک (LaTeX)

هر چند که در مفید بودن LaTeX برای محققان و نوشتن مقالات علمی از طریق آن هیچ شکی نیست؛ اما برخی از محققان کارآیی آن را زیر سوال برده‌اند. آنها معتقدند که در هنگام نوشتن مقالات علمی حاوی متون زیاد اما با فرمول‌ها و اشکال علمی کم، لاتک کارآیی خوبی ندارد و در واقع ضرر نوشتن این مقالات با این برنامه بیشتر از منفعت آن است.

دنیل اَلینگتِن (Daniel Allington) در مقاله خود عنوان نموده که نوشتن با LaTeX کند و مایه زحمت است. نگارش با این ابزار مستلزم تلفیق کدهای بسیار است و روند ویرایش اسناد با آن ناکارآمد است، چون خواننده مجبور است تا ضمن اطمینان از خوب و درست نوشته شدن محتوای مقاله با کدهای این برنامه نیز کلنجار برود. در ضمن او به مشکلات نصب این برنامه و استفاده از آن نیز اشاره می‌‌نماید. وی همچنین ادعا می‌کند که محققان می‌توانند به جای LaTeX از برنامه‌هایی مانند Microsoft Word’s Outline View ،LibreOffice Writer’s Navigator و Zotero (برای استنادات و فهرست نویسی) استفاده کنند؛ چرا که ابزارهای قالب‌بندی که این برنامه‌ها در اختیار محقق قرار می‌دهند قابل مقایسه با امکانات لتکس است. مزیت این برنامه‌ها، بهره‌مندی از یک فضای نوشتاری ساده و کارآمد است که نویسندگان و ویراستاران می‌توانند در آنها به راحتی متون را مورد ارزیابی قرار دهند.

 

لاتک (LATEX)

  لانک (LATEX): نرم افزار پایان نامه نویسی  

 

مارکوس ناف (Markus Knauff) و جلیکا نجاسمیک (Jelica Nejasmic) در قالب مطالعه‌ای تحت عنوان "مقایسه کارآیی سیستم‌های تهیه اسناد مورد استفاده در مطالعات تحقیقی و توسعه‌ دانشگاهی"، از 40 محقق در رشته‌های مختلف درخواست کردند تا یک سری متون علمی را با استفاده از نرم افزارهای مایکروسافت ورد (Microsoft Word) یا لاتک (LaTeX) آماده کنند. آنها این محققان را به 4 دسته تقسیم کردند: 1) مبتدیان ورد، 2) متخصصان ورد، 3) مبتدیان LaTeX، و 4) متخصصان LaTeX.

متون علمی آنها از متن‌های ساده، متون حاوی جدول و زیر عنوان، و متون پیچیده حاوی چندین معادله تشکیل گردیده بود. با کمال تعجب در اکثر موارد، حتی کاربران متخصص لاتک هم عملکرد پایین‌تری نسبت به کاربران مبتدی ورد داشتند. این مطالعه نشان می‌دهد که:

  • لاتک فقط برای تهیه اسناد حاوی معادلات ریاضی فراوان باید مورد استفاده قرار گیرد.
  • LaTeX سبب کاهش بهره‌وری کاربران می‌شود و خطاهای نوشتاری، دستوری و قالب‌بندی بیشتری در مقایسه با Microsoft Word دارد؛ ضمناً حجم نوشته‌های آماده شده در یک مدت زمان مشخص در لاتک کمتر از مایکروسافت ورد (Microsoft Word) است.

ناف و نجاسمیک دریافتند که علیرغم نتایج مطالعه خود، کاربران لتکس به طرز عجیبی به این سیستم وابسته هستند (حتی اگر این امر باعث کاهش قابلیت استفاده و بهره‌وری آنها شود). این پایبندی محققان دانشگاهی به سیستم لاتک (LaTeX) و علاقه به نوشتن مقالات خود با این سیستم در بسیاری از مراجع دیده می‌شود. به نظر می‌رسد که دانشمندان پس از آشنایی با این سیستم و استفاده از آن، و دیدن نتیجه کار عمیقاً احساس رضایت می‌کنند.

 

قدرتمند ماندن لاتک (LaTeX)

سیستم LaTeX دوام و اعتبار خود را مدیون کاربران وفادارش است، البته نباید این واقعیت را نادیده بگیریم که الگوی ارائه شده توسط لاتک در غالب ژورنال‌ها و دانشگاه‌ها ترجیح داده می‌شود. لاتک در تولید استاندارد مقالات ژورنالی و پایان‌ نامه نویسی به کاربر کمک می‌کند. محققان دانشگاهی که تازه وارد دنیای نشر شده‌اند شاید برای ارتقاء اسناد LaTeX خودشان به کمک حرفه‌ای‌ها نیاز داشته باشند.

حتی اَلینگتِن نیز اعتراف می‌کند که LaTeX در زمینه حروف‌چینی بهتر از پردازشگرهای کلمات عمل می‌کند و "به انتخاب‌های زیبایی شناختی و تخصص طراحی کمتری نسبت به سایر بسته‌های نرم‌افزاری نیاز دارد". علی‌الخصوص مهندسان و ریاضیدانان بدون وجود این سیستم قادر به تولید کارهای با کیفیت نخواهند بود؛ چون فرمول‌ها و شکل‌ها در متون علمی باید به صورت دقیق و استاندارد نمایش داده شوند.

با وجود تمام محدودیت‌های لاتک (LaTeX) به عنوان یک نرم افزار پایان نامه نویسی، به نظر نمی‌رسد که این سیستم در تاریخ 20 ساله خود هرگز جایگاهش را در جوامع علمی به عنوان یک استاندارد غیر رسمی نوشتن مقالات علمی از دست داده باشد. حتی امروزه در کشورمان نیز بیشتر کسانیکه قصد استفاده از خدمات ترجمه تخصصی ریاضی را برای برگردان پایان‌نامه‌شان دارند، از همین نرم‌افزار برای نوشتن مطالب خود بهره گرفته‌اند. بنابراین کاربرد لاتک در بین محققین ایرانی هم چشمگیر بوده است.