متغیرهای وابسته و مستقل در تحقیقات علمی

چنانچه درگیر هر نوع تحقیق علمی باشید (از انسان شناسی گرفته تا جانورشناسی)؛ به احتمال زیاد با اصطلاحات متغیر مستقل (Independent Variable) و متغیر وابسته (Dependent Variable) مواجه خواهید شد. اما آنها دقیقاً چه چیزی هستند؟ شبکه مترجمین راستین در این مطلب قصد دارد اصول و نحوه استفاده از این مفاهیم را در تحقیقات و پایان نامه ها توضیح دهد، و مثال‌هایی را در این خصوص تشریح نماید.

 

مهمترین متغیرهای تحقیق

متغیرها در تحقیقات علمی به عواملی اشاره دارند که قابل دگرگونی و انداز‌گیری هستند. این عوامل ممکن است هر چیزی باشند؛ از فشار خون گرفته تا میزان مصرف قهوه. نوع متغیر به نوع تحقیقات بستگی دارد. به هر حال آنها در همه موارد، رابطه علت و معلولی را در یک آزمایش منعکس می‌کنند، و دو نقش کلیدی زیر را در تحقیقات ایفا می‌نمایند:

  • متغیرهای مستقل (IV)، عناصر علی یک آزمایش هستند (به عبارت دیگر عواملی هستند که یک محقق تغییر می‌دهد تا نحوه تحت تاثیر قرار گرفتن نتایج آزمایش را در اثر تغییر آنها، بررسی کند).
  • متغیرهای وابسته (DV)، تاثیرات را در یک آزمایش نشان می‌دهند (یعنی عواملی که محققان برای بررسی تاثیرات تغییر یک IV اندازه گیری می‌کنند).

در ادامه این متغیرها و نحوه استفاده از آنها را مورد بررسی قرار می دهیم.

 

متغیر مستقل چیست؟

عاملی است که محقق در یک آزمایش کنترل می‌کند. به عنوان مثال یک محقق در آزمایشی که به منظور بررسی نحوه عملکرد نوشیدن قهوه بر افراد ترتیب می‌دهد؛ باید میزان قهوه‌ای که شرکت کنندگان می نوشند را تغییر دهد. در چنین مطالعه‌ای ممکن است از داوطلبان خواسته شود تا یک ساعت قبل و بعد از نوشیدن قهوه بدوند و محقق زمان دویدن آنها را ثبت کند. چون مقدار قهوه عنصری است که پژوهشگر آن را عوض است؛ لذا به آن متغیر مستقل می‌گویند.

اما اگر بخواهید تاثیر اندازه پا بر روی عملکرد افراد را در هنگام دویدن بررسی نمایید، چطور؟ در این تحقیق نمی‌توانید اندازه پای شرکت کنندگان در آزمایش را تنظیم کنید؛ بلکه می‌توانید داوطلبان را براساس سایز کفش‌هایشان به گروه‌های مختلف تقسیم نمایید و در نهایت میانگین سرعت هر گروه را ثبت کنید. متغیر مستقل در این آزمایش، اندازه پا خواهد بود.

 

متغیر وابسته چیست؟

به این دلیل به این نام خوانده می‌شود که به مقادیر دگرگون پذیر دیگر وابسته است. به عبارت دیگر نشان دهنده دگرگونی‌های یک متغیر مستقل در یک آزمایش است. بنابراین DV همان عاملی است که محققان برای به دست آوردن نتایج تحقیقات خود اندازه گیری می‌کنند. متغیر وابسته در مثال های بالا، سرعت دویدن است؛ زیرا همان چیزی است که اندازه گیری می‌شود.

ممکن است تعداد متغیرهای وابسته در یک مطالعه، بیشتر از یک عدد باشند. مثلاً در آزمایشات بالا علاوه بر بررسی تاثیر قهوه بر سرعت دویدن، می‌توان ضربان قلب شرکت کنندگان را قبل و بعد از نوشیدن قهوه نیز ثبت کرد تا بتوان تغییرات آن را مورد بررسی قرار داد. پس در اینجا دو DV خواهید داشت: سرعت دویدن و ضربان قلب.

 

تفاوت متغیر وابسته و مستقل

تفاوت متغیر وابسته و مستقل

 

استفاده از متغیرها در تحقیقات تجربی

اگر قرار است از یک آزمایش نتایج معنی داری به دست آورید؛ باید متغیرهای دخیل را به وضوح تعریف نمایید. در این صورت آنچه که شما در حال آزمایش آن هستید، به روشنی برایتان مشخص‌می شود. به عنوان مثال تنها اینکه بگویید می‌خواهید تاثیر قهوه بر عملکرد افراد در هنگام دویدن ارزیابی کنید، کافی نیست. از این گذشته واژه "قهوه" می‌تواند به انواع نوشیدنی در اندازه‌ها و غلظت‌های مختلف اشاره داشته باشد. در ضمن "عملکرد دویدن" هم به مسافت و سرعت دویدن نسبت داده می‌شود.

پس برای استفاده از این موارد به عنوان متغیر علمی، باید منظور خود را از "قهوه" و "عملکرد دویدن" در مطالعه خود کاملاً روشن کنید. به این کار، عملیاتی سازی (Operationalization) گفته می‌شود. مثلاً می‌توانید بگویید که قهوه در آزمایش شما به یک فنجان 225 میلی لیتری قهوه سیاه حاوی 100 میلی گرم کافئین اشاره دارد و منظورتان از عملکرد دویدن زمانی است که شرکت کنندگان برای طی 100 متر مسافت در حالت دویدن صرف می‌کنند.

در واقع با عملیاتی سازی متغیرهای خود به دیگران اجازه می‌دهید تا آزمایش شما را تکرار کنند. در نتیجه امکان مقایسه یافته‌هایتان با نتایج سایر مطالعات فراهم می‌شود. در ضمن وقتی داده‌ها را روی نمودار قرار می‌دهید؛ همیشه باید متغیر مستقل را روی محور افقی (x) و متغیر وابسته را روی محور عمودی (y) به نمایش بگذارید. در این صورت مطمئن می‌شوید که نتایج تحقیقات شما برای کاربران به وضوح مشخص است.

 

متغیرها در سایر تحقیقات

در همه تحقیقات امکان کنترل مستقیم متغیرها به شیوه‌ای که در تحقیقات تجربی رایج است، وجود ندارد. با این حال همواره باید سعی کنید تا یک متغیر مستقل برای تغییر دادن و یک متغیر وابسته برای اندازه گیری را شناسایی کنید. به عنوان مثال برای مطالعه تاثیر بارندگی بر روی رفاه افراد، باید بارندگی را به عنوان IV انتخاب کنید (یعنی چیزیکه عوض می‌شود)؛ در این صورت رفاه مردم نقش DV (یعنی چیزیکه اندازه گیری می‌گردد) را خواهد داشت.

اما از آنجاییکه نمی‌توانید آب و هوا را کنترل کنید؛ لذا باید راه دیگری برای عوض نمودن متغیر مستقل بیابید. شاید مجبور شوید شهرهایی مانند رشت و گرگان را انتخاب نمایید که در آنها باران زیادی می‌بارد و شاید هم بهتر باشد شهری مثل یزد که خشک‌تر است را برگزینید. در این صورت مقدار بارندگی در هر شهر، متغیر مستقل شما خواهد بود. در این حالت می‌توانید با انجام یک نظرسنجی در مورد سطح رفاه مردم در هر شهر، تاثیر آن را بر روی متغیر وابسته اندازه گیری نمایید.

 

خلاصه‌‌ای از متغیرهای مستقل و وابسته

یکی از بهترین روش‌ها برای فراموش نکردن تفاوت بین متغیرهای مستقل و وابسته در مطالعات علمی و پایان نامه این است که به یاد داشته باشید محقق مسئولیت IV را برعهده دارد؛ ولی DV خودش داده‌ها را ارائه می‌دهد. با مشخص کردن متغیرهای مستقل و وابسته در هر یک از فرضیات زیر می‌توانید خود را در این زمینه محک بزنید:

1 . دانش آموزانی که بهتر می‌خوابند؛ نمرات آزمون بهتری کسب می‌کنند.

2. افرادیکه در رستوران غذا می‌خورند؛ اگر قبل از صرف غذا آدامس بجوند، میل بیشتری به غذا خواهند داشت.

3. دانشجویانی که تکالیف آنها غلط گیری می‌شود؛ نمرات بالاتری می‌گیرند.