تکامل هیروگلیف (Hieroglyph): کشف خط مصریان باستان

مصریان باستان از یک سیستم نوشتاری به نام هیروگلیف استفاده می‌کردند. این خط مصری به جای حروف، شامل تصاویر زیبا بود. با این حال از اولین باری که اختراع شده؛ تغییرات فراوانی را تجربه کرده است. به همین دلیل شبکه مترجمین راستین در این گفتار قصد دارد تا نگاهی دقیق‌تر به تکامل هیروگلیف ها بیاندازد و به کشف این دنیای شگفت انگیز نوشتاری مصری دست بزند.

 

اختراع هیروگلیف

هیروگلیف مصری در اصل Medu Netjer نامیده می‌شود که از نظر لغوی به معنی کلمات خدایان است. مردم آن زمان معتقد بودند که خدایان سیستم نوشتاری هیروگلیف را اختراع کرده‌اند. آنها به طور خاص اعتقاد داشتند که خدای توث یا تحوت (Thoth) این 1000 تصویر را با هدف تقویت حافظه و عاقل‌تر کردن مصریان ابداع کرده است.

همچنین باورشان این بود که خدای خورشید به نام رع (Ra)، تجهیز انسان به این سیستم نوشتاری را کار بدی می‌دانست؛ زیرا او معتقد بود که مردم باید از ذهنشان استفاده کنند نه از متون. اما تحوت علی رغم مخالفت‌های رع، این حروف تصویری را به کاتبان مصری یاد داده است. کاتبان در تمدن مصر همواره مورد احترام بودند؛ زیرا تنها کسانی به شمار می‌رفتند که می‌توانستند خط هیروگلیف را بخوانند.

خط تصویری اندکی قبل از سال 3100 قبل از میلاد و در آغاز پیدایش تمدن فراعنه شکل گرفته است. قدمت آخرین کتیبه هیروگلیف در مصر به قرن پنجم پس از میلاد باز می‌گردد؛ یعنی حدود 3500 سال پس از اولین اختراع این خط نوشتاری. جالب است بدانید که خواندن این زبان تا 1500 سال بعد غیر ممکن بوده و تنها پس از جایگزینی آن با سیستم‌های نوشتاری مبتنی بر حروف، امکان پذیر شده است.

 

ریشه و اساس هیروگلیف مصری

هیروگلیفهیروگلیف های اولیه نمی‌توانستند احساسات، افکار یا عقاید را بیان کنند. در ضمن آنها قادر نبودند گذشته، حال و آینده را نشان دهند. اما این حروف تصویری تا سال 3100 قبل از میلاد به دستور زبان، نحو و واژگان مجهز شد. در ضمن قابلیت نوشتاری این خط با استفاده از آوانگاشت (Phonogram) ‌و اندیشه نگاشت (ایدوگرام) ارتقاء یافت.

آوانگاشت‌ها صداهایی را نشان می‌دهند که برای تشکیل کلمات خاص مورد استفاده قرار می‌گیرند. آنها برخلاف حروف تصویری نمی‌توانند کسیکه به آن زبان صحبت نمی‌کند را درک کنند. هیروگلیف های مصری حاوی 24 مورد از پرکاربردترین آوانگاشت‌ها بوده‌اند، و از اندیشه نگاشت‌ها در انتهای کلماتی که با آوانگاشت‌ها دیکته می‌شدند، برای روشن شدن معنی استفاده می‌کردند.

 

مقایسه خط هیراتیک (کاهنی) با هیروگلیف

بعدها خط هیراتیک (Hieratic) به وجود آمد که یک سامانه نوشتاری شکسته بود، و با هدف سرعت بخشیدن به نوشتار ادبی و تجاری ظهور کرد. این سیستم خطی، در اصل شکل ساده شده هیروگلیف بود. مصریان باستان تا سال 800 قبل از میلاد از آن بهره می‌گرفتند. اما تفاوت بزرگ بین این دو خط در چه بود؟ آنها هیروگلیف باستانی مصر را روی سنگ می‌تراشیدند؛ در حالیکه خط کاهنی را روی پاپیروس می‌نوشتند.

 

سیر تاریخی استفاده

هیروگلیفمصریان باستان قبل از اختراع زبان هیروگلیف، روی دیواره‌های سنگی نقاشی می‌کشیدند. آنها بین سال‌های 3500 تا 3200 قبل از میلاد، هزاران اثر از جمله قطعات سفالی را به این صورت علامت گذاری کردند. کاتبان مصری قدیم معمولاً روی کاغذهای ضخیمی به نام پاپیروس می‌نوشتند، و از استخوان، چرم و فلز به عنوان ابزار نوشتاری استفاده می‌کردند.

تا سال 3000 قبل از میلاد، تراشیدن هیروگلیف روی سنگ‌های خاص پس از مرگ یک فرمانروا، به یک کار رایج تبدیل گردید. در این کتیبه‌های سنگی، شرح زندگی آن پادشاه و میراث او نوشته می‌شد. با این حال برخی از قدیمی‌ترین نمونه‌های ادبیات مصر، متعلق به دیواره‌های اهرام هستند و نشان می‌دهند که مردم این کشور آفریقایی از 2500 سال قبل از میلاد، نوشتن روی این دیواره‌ها را شروع کرده‌اند.

مصریان در طول تکامل هیروگلیف و سیستم زبان مصری، بسیاری از فرم‌های نوشتاری جدید را اختراع کردند. این امر در نهایت منجر به توقف استفاده از Hieroglyph شد. آنها تا سال 600 پس از میلاد، دیگر از هیچ نوع حروف تصویری برای نوشتن استفاده نمی‌کردند. هر چند نوعی از هیروگلیف بر جای ماند بود که آن هم برای نوشتن متون مذهبی مورد استفاده قرار می‌گرفت.

 

هیروگلیف

هیروگلیف

 

ادغام الفبای مسیحیت در مصر باستان

الفبای یونانی بین سال‌های 332 قبل از میلاد تا 395 پس از میلاد، به شدت بر زبان و فرهنگ مصر تاثیر گذاشت. تاثیرات رومی‌ها نیز بسیار زیاد بود. مسیحیت تا اواخر سال 100 بعد از میلاد، به طور کلی فرهنگ و مذهب مصر را تسخیر کرد.

مسیحیان مصری از الفبای قبطی استفاده می‌کردند که یک دنیا با سیستم هیروگلیف فاصله داشت و فقط شامل 32 حرف بود. از زمانیکه الفبای قبطی شروع به تسخیر Hieroglyph کرد؛ تقریباً 2000 سال طول کشید تا زبان خدایان کهن برای همیشه منسوخ شد. این زبان نه تنها فرهنگ مصر را دگرگون کرد؛ بلکه تاریخ این کشور را نیز برای همیشه تغییر داد.

 

کشف مجدد زبان خدایان قدیمی

هیروگلیفقرن‌ها بعد در سال 1799 در هنگام لشکرکشی ناپلئون بناپارت به مصر، ستوان پیر فرانسوا خاویر بوچارد (Pierre Francoise Xavier Bouchard)، سنگ روزتا (Rosetta Stone) را کشف کرد. این سنگ از نوع بازالت سیاه بود که مصریان سخنان بطلمیوس پنجم (Ptolemy V) را به سه زبان یونانی، هیروگلیف و یک خط مصری به نام دموتیک (Demotic) بر روی آن نوشته بودند.

خط دموتیک بخشی از روند تکامل هیروگلیف است؛ اما حاوی هیچگونه تصویری نیست. بالاخره شرق شناس فرانسوی به نام ژان فرانسوا شامپولیون (Jean-François Champollion)، حروف تصویری باستانی را رمزگشایی کرد؛ او پس از مقایسه علائم حک شده روی سنگ روزتا با کلمات یونانی که از قبل با آنها آشنایی داشت، توانست نام بطلمیوس پنجم را کشف نماید. شامپولیون پس از این، کلمات دیگری را نیز با موضوعات مصر باستان مقایسه کرد.

این زبان شناس متوجه شد که مصریان از هیروگلیف به عنوان یک الفبای رسمی استفاده نمی‌کردند؛ بلکه بیشتر تصاویری برای توصیف صداها، ایده‌ها و کلمات بودند نه نوعی حروف. به عنوان مثال در هیروگلیف، جغد نشان دهنده حرف M است. هر چند نماد مصری دهان ممکن است به خود دهان اشاره داشته باشد؛ اما در اصل با صدای r خوانده می‌شود.

 

وضعیت هیروگلیف مصری در دوران معاصر

هر چند پیشرفت‌هایی در زمینه رمزگشایی از هیروگلیف و لغات زبان مصری صورت گرفته است؛ اما هنوز هم درک و شناخت سیستم‌های نوشتاری باستانی برای محققان چالش بزرگی است. کسیکه به خواندن Hieroglyph علاقه داشته باشد؛ باید تا حدی به مهارت‌های ذهنی تفسیر آواها مجهز باشد.

آنچه ترجمه این حروف تصویری را چالش برانگیزتر می‌کند؛ استفاده از علائم آوایی نیست. چالش واقعی در این است که تلفظ صوتی به صورت کامل نوشته نشده است. این بدان معنی است که پیچیدگی‌های سیستم کلامی مصر، هنوز هم جای بحث و گمان دارد، و تلفظ مدرن با معنای این کنده کاری‌های مقدس دچار مشکل است.