12 زبان در معرض انقراض جهان

19 مرداد 1400
دنیای زبان

جهان برای حفظ تنوع زبانی با چالش‌های عظیمی روبه‌رو است. از میان بیش از 6912 زبان، حدود نیمی از آنها ممکن است در چند دهه آینده در معرض نابودی قرار بگیرند؛ هر چند این رقم قابل تائید نیست. با این حال بعضی از محققین و پژوهشگران عنوان کرده‌اند که در حال حاضر 2500 زبان در معرض خطر قرار دارند. برخی از این کلام‌ها واقعاً با خطر انقراض روبه‌رو هستند و شاید به همین زودی و در طول زندگی ما دیگر اثری از آنها یافت نشود. شبکه مترجمین راستین در ادامه این گفتار ضمن تشریح دلایل و چرایی این موضوع، 12 زبان در معرض خطر را نیز معرفی خواهد کرد.

زبان در معرض خطر چه مفهومی دارد؟

به آن دسته از سیستم گفتاری گفته می‌شود که خطر انقراض و نابودی آن را تهدید می‌کند؛ دقیقاً مانند گونه‌های جانوری و گیاهی در معرض انقراض. زمانی یک زبان در معرض خطر (Endangered language) قرار می‌گیرد که والدین دیگر آن کلام را به فرزندان خود آموزش ندهند و از آن به صورت فعالانه در زندگی روزمره خود استفاده نکنند. اما یک ساختار کلامی در شرایطی تقریباً به آخر خط می‌رسد و کم کم در دسته زبان منقرض شده قرار می‌گیرد که تنها توسط چند گویشور مسن به کار رود.

عوامل منقرض شدن زبان‌ها چیست؟

در به خطر افتادن یک زبان عوامل زیادی نقش دارند که برای نمونه می‌توان به این موارد اشاره کرد: تعداد اندک گویشوران، سن آنها، استفاده یا عدم استفاده کودکانشان از زبان، بهره‌گیری منظم آنها از سیستم‌های کلامی دیگر، احساس هویت قومی و نگرش خاص آنها به زبان‌ها، گرایش به شهرنشینی در میان جمعیت جوان، سیاست‌های دولت‌ها، ساختارهای کلامی مورد استفاده در آموزش و پرورش، و دسترسی به مشاغل.

در ضمن ممکن است یک زبان فاقد عوامل مهمی مانند الفبا، متون علمی و ادبی، و افرادیکه از طریق آن می‌خوانند و می‌نویسند، باشد؛ عواملی که نقشی کلیدی در بقای یک زبان بازی می‌کنند. همچنین شاید یک حوزه کلامی از اعتبار و پشتیبانی گویشوران خود (قومی - نژادی) بی‌بهره باشد.

بقای یک سیستم ارتباطی زمانی تهدید می‌شود که گویشوران آن به مناطق دیگری که به کلام‌های دیگر صحبت می‌کنند، نقل مکان کنند یا سیاست‌های دولت باعث ترویج یک سیستم خاص در مدارس، تجارت رسمی و رسانه‌ها گردد. چنین شرایطی مردم را به یادگیری زبان پرکاربرد ترغیب می‌کند و ممکن است باعث شود تا گویشوران به ویژه جوانان، به استفاده از زبان مادری خود رغبتی نداشته باشند.

زبان در حال انقراض

زبان در خطر

کدام زبان‌ها در سطح جهان با خطر جدی انقراض روبه‌رو هستند؟

متأسفانه جهانی شدن و استفاده از رسانه‌های جدید نظیر اینترنت باعث گردیده تا فهرست زبان‌های در معرض انقراض روز به روز گسترده‌تر شود. شرایط به سمت و سویی پیش می‌رود که انگار در 100 سال آینده بشر ناخواسته ایده سخن گفتن از طریق یک زبان واحد را محقق خواهد کرد. با این حال در روزگار کنونی بعضی از سیستم‌ها و ساختارهای ارتباطی بیشتر با خطر نابودی و از بین رفتن مواجه‌اند که در ادامه به 12 مورد از آنها اشاره می‌گردد.

1. کچوا (Quechua)

در فیلم جنگ ستارگان از کچوا به عنوان ساختار حرف زدن هات‌ها (Hutts) استفاده شده؛ از این‌رو شاید بتوان آن را مشهورترین زبان داستانی و افسانه‌ای دانست. اما حقیقت این است که کچوا یکی از در معرض خطرترین زبان‌های این فهرست است. در حال حاضر بیش از 2/3 میلیون گویشور دارد که عمدتاً در رشته کوه آند (Andes) متصل به بولیوی زندگی می‌کنند.

کچوا از کلام‌هایی که در زمان ظهور امپراطوری اسپانیا رواج پیدا کردند، آسیب بسیاری دیده است. در طول این سالیان دراز، اسپانیایی به صورت گسترده صحبت شده، و دولت و رسانه‌ها بیشتر از آن استفاده کرده‌اند. در نتیجه کم کم نسل‌های جوان از زبان کچوا دست کشیده و به جای آن اسپانیایی را به کار بردند. بنابراین رفته رفته و به ویژه از قرن هجدهم به بعد، کچوا با خطر نابودی مواجه گردید.

2. گوارانی (Guaraní)

اکنون گوارانی تنها توسط 90 هزار نفر مورد استفاده قرار می‌گیرد که عمدتاً در پاراگوئه ساکن هستند؛ اما در قسمت‌های کوچکی از بولیوی، آرژانتین و برزیل نیز به این شیوه صحبت می‌شود. گورانی نیز دقیقاً از همان چیزی که مسبب منقرض شدن کچوا شده، رنج می‌برد؛ یعنی رواج اسپانیایی. در واقع بسیاری از گویشوران جوان گوارانی پس از ترک خانه والدین خود، از صحبت کردن به آن دست کشیده‌اند.

این امر باعث شده تا آنها نیز این سیستم گفتاری را به فرزندان خود آموزش ندهند. در نتیجه کم کم در طول 300 سال گذشته، اسپانیایی جایگزین گوارانی شده است. امروزه بسیاری از مدارس پاراگوئه که حدود 50 سال پیش تنها به زبان گوارانی تدریس می‌کردند؛ دیگر این کار را انجام نمی‌دهند و اکنون به جای آن از کلام مردم اسپانیا استفاده می‌کنند.

حتما بخوانيد: 5 زبان مرده و در عین حال جالب دنیا

3. والون (Walloon)

والون یک زبان عاشقانه نسبتاً کوچک است که در جنوبی‌ترین منطقه از دو ناحیه بزرگ بلژیک به آن صحبت می‌شود (منطقه دیگر فلاندر یا فلمیش نام دارد که مردم در آن از طریق فلامان = Flemish با هم ارتباط برقرار می‌کنند). در حال حاضر تنها حدود 300 هزار گویشور دارد که بیشتر آنها در شهرها و روستاهای والونیا (Wallonia) ساکن هستند.

این زبان در معرض خطر از نظر زبان شناختی و ریشه شناسی به فرانسوی، به خصوص لهجه‌های شمالی آن شباهت زیادی دارد. والون به دلیل تجدید حیات فلامانی، شاهد کاهش عمده‌ای در گویشوران جدید بوده است. تا دهه 1960، تحصیلات عالیه به زبان فلمیش امکان‌پذیر نبود و باید از طریق فرانسوی صحبت می‌شد.

اما پس از دهه 1960 بسیاری از دانشگاه‌ها، دوره‌های آموزشی خود را به کلام فلامانی نیز ارائه دادند و برخی از دانشگاه‌ها نیز مختص این سیستم ارتباطی ساخته شدند؛ بنابراین دیگر مردم منطقه فلاندر نیازی یه یادگیری والون نداشتند. افرادی هم که قبل از دهه 1960 تحصیل کرده‌اند؛ یا کم کم بازنشسته شده و یا از این دنیا رفته‌اند.

4. چاکتا (Choctaw)

یکی از در معرض خطرترین زبان‌هایی برجای مانده قبل از دوران کشف قاره آمریکا توسط کریستف کلمب، همین چاکتاست. این کلام زبان بومی مردم چاکتا محسوب می‌شود. از نظر تاریخی این قوم در مناطقی از فلوریدا، آلاباما، می سی سی پی و لوئیزیانای امروزی سکونت داشته‌اند. اما از زمان کشف قاره آمریکا توسط کریستف کلمب، آنها تنها به منطقه می سی سی پی مهاجرت کرده‌اند. امروزه زبان چاکتا تنها توسط 9600 نفر مورد استفاده قرار می‌گیرد که همگی جزء قبیله Choctaw هستند.

چاکتا مانند اغلب سیستم‌های کلامی مردم بومی آمریکا از شیوع طاعون آسیب دیده است. بسیاری از بیماری‌هایی که در دنیای قدیم شیوع پیدا کرده‌اند (مانند آبله) نیز تاثیر مخربی بر روی این کلام داشته‌اند. این زبان در معرض خطر هم دستخوش غرب زدگی شده است. غرب زدگی به این معناست که فرد زبان مادری خود را کنار گذاشته و انگلیسی را انتخاب کرده است.

5. باسک (Basque)

شاید یکی از غیر قابل استفاده‌ترین حوزه‌های کلامی باشد که کسی بخواهد یاد بگیرد. اما در عین حال در لیست 12 زبان در حال انقراض جای گرفته؛ هر چند در مجموع 751500 گویشور دارد که اکثر آنها مردم بومی هستند. این کلام در منطقه باسک که یک گروه قومی زبانی هستند، و در اطراف خلیج بیسکای (Bay of Biscay) در پای کوه‌های پیرنه (Pyrenees) زندگی می‌کنند، مورد استفاده قرار می‌گیرد. زبان باسک به دو دلیل با خطر نابودی مواجه است:

اولاً فرانسیسکو فرانکو (Francisco Franco)، دیکتاتور سابق اسپانیا، صحبت به زبان‌های اقلیت (یعنی باسک و کاتالان) را در ملاء عام غیر قانونی اعلام کرده بود. همین امر باعث شد تا بسیاری از جوانان از همان کودکی دیگر رغبتی به یادگیری باسک نداشته باشند.
از آنجاییکه افراد تمایلی به آموختن زبان باسک نداشتند؛ دیگر رسانه‌ها حتی گزارش‌های محلی را نیز به این شیوه کلامی پخش نمی‌کردند. از این‌رو عدم تمایل مردم به یادگیری این سیستم گفتاری روز به روز بیشتر شد.

حتما بخوانيد: 10 زبان نادر؛ زبان‌هایی که هنوز هم از طریق آنها صحبت می‌شود

6. بلاروسی (Belarussian)

احتمالاً بلاروسی جزء ساختارهای کلامی باشد که کمتر در مورد آن شنیده‌اید. این کلام از بسیاری از جهات شبیه همسایه خود، یعنی روسی است؛ اما بسیاری از واژگان آن خارج از دایره لغت بسیاری از جوانان روس قرار دارد. در حقیقت بلاروسی یکی از در معرض خطرترین زبان‌های دنیاست؛ چون بسیاری از افرادیکه از طریق آن صحبت می‌کردند، ترجیح داده‌اند تا روسی را جایگزین آن کنند. اما نه به آن دلیلی که ممکن است به ذهن هر کسی خطور کند.

صحبت کردن به زبان بلاروسی در کشور بلاروس غیر قانونی است. در عوض مردم این کشور باید در ملاء عام از طریق روسی تکلم نمایند؛ در غیر این صورت ممکن است به زندان بلند مدت محکوم شوند. در نتیجه تنها مهاجرانی که به خارج از کشور مهاجرت می‌کنند می‌توانند آزادانه به بلاروسی صحبت کنند؛ در این حالت نیز بسیاری از آنها، روسی یا انگلیسی را برای برقراری ارتباط ترجیح می‌دهند.

زبان در معرض خطر

دلایل نابود شدن و از بین رفتن زبان ها

7. ماگار (Magar)

یک گروه قومی - زبانی بومی به اسم ماگار در نپال وجود دارد که آمارها نشان می‌دهد در حال حاضر 840 هزار نفر جمعیت دارند؛ اما تعداد معدودی از آنها در کشورهای همسایه، عمدتاً هند نیز اقامت دارند. در سال‌های اخیر زبان ماگار شاهد کاهش گویشوران، به خصوص در بسیاری از روستاهای دورافتاده بوده است. دلایل مختلفی برای این اتفاق وجود دارد. ماگار نیز همانند بسیاری از ساختارهای ارتباطی دیگر به دست کسانیکه تصمیم گرفته‌اند تا کلام‌های دیگر را بیاموزند به ورطه فراموشی سپرده شده است. اکثر این افراد به یادگیری انگلیسی یا نپالی روی آورده‌اند.

8. لیموزین (Limousin)

شاید کلمه لیموزین برایتان تداعی کننده نوعی خاصی از ماشین باشد که در جشن عروسی یا مراسم‌های خاص از آن بهره گرفته می‌شود؛ اما در حقیقت یکی از در معرض خطرترین زبان‌های کره زمین همین کلام محسوب می‌شود. زبان لیموزین در شمال منطقه اکسیتنی (Occitanie) که در فرانسه قرار دارد، مورد استفاده قرار می‌گیرد. در حقیقت گویشی از اکسیتنی به حساب می‌آید که در زمان کنونی تنها 10 هزار گویشور دارد.

زبان لیموزین به دلیل رواج فرانسوی، به جدیدترین زبان در خطر تبدیل شده است. زمانی این سیستم کلامی به اندازه اکسیتنی استاندارد رایج بود؛ ولی در دوران مدرن، فرانسوی استاندارد شد و در مدارس اجباری گردید، و کم کم شیوه گفتاری و نوشتاری لیموزین به دست فراموشی سپرده شد.

9. برتون (Breton)

قبلاً خطر نابودی به شدت برتون را تهدید می‌کرد؛ اما توانسته در سال‌های اخیر تا حدی دوباره محبوبیت خود را بازیابد. با این حال این زبان هنوز هم در معرض خطر محسوب می‌شود. برتون در واقع یک زبان سلتی (Celtic) است که در شمال غربی فرانسه و در منطقه برتانی (Brittany) به آن صحبت می‌شود. امروزه برتون تنها دارای 365000 گویشور است.

دلایل در معرض خطر قرار گرفتن زبان برتون نیز شبیه دلایلی است که پیشتر در مورد لیموزین به آنها اشاره شد. قبلاً تمام کسانیکه در برتانی زندگی می‌کردند، از طریق Breton با هم صحبت می‌نمودند؛ اما از اوایل دوران مدرن (1800 - 1900) در این منطقه بیشتر از طریق فرانسوی صحبت می‌گردد؛ بنابراین برتون کم کم منقرض گردیده است.

حتما بخوانيد: 10 مورد از قدیمی ترین زبان های جهان

10. آستوری (Asturian)

که گاهی اوقات به آن لئونی (Leonese) هم گفته می‌شود، یک نوع زبان مبهم و گنگ (Obscure Language) است که در دسته 12 زبان در معرض خطر قرار می‌گیرد. در حال حاضر در دو استان خود مختار آستوریاس (Asturias) و لئون (لئن) حدود 100 هزار نفر از این طریق صحبت می‌کنند. در واقع آستوری شباهت زیادی به اسپانیایی دارد و هر دو به لحاظ ریشه شناسی به هم شبیه هستند.

این کلام نیز مانند سایر سیستم‌های ارتباطی محلی این منطقه، به دلیل امپراطوری فرانسیسکو فرانکو بر اسپانیا، آسیب بسیاری دیده است. او در دوران دیکتاتوری خود صحبت به لئونی را در ملاء عام غیر قانونی اعلام کرده بود. در نتیجه نسلی از کودکان این ناحیه در حالی بزرگ شدند که به زبان آستوری صحبت نمی‌کردند؛ بنابراین آنها نیز این کلام را به فرزندان و نوه‌های خود انتقال ندادند. همین امر سبب گردیده تا لئونی به شکلی جدی با خطر نابودی مواجه گردد.

11. مالتو (Malto)

یک نوع کلام محلی است که در جنوب هند به آن صحبت می‌شود. با این حال نسبت به زبان‌های اصلی، مانند هندی رواج کمتری دارد. بالغ بر 200 هزار نفر از طریق مالتو با یکدیگر مکالمه می‌کنند که بیشتر آنها در مناطق جارکند (Jharkhand)، بنگال غربی (West Bengal) و بیهار (Bihar) سکونت دارند.

مالتو بیشتر به این دلیل در دسته زبان‌های در حال انقراض قرار گرفته که جوانان هندی به غرب گرایش پیدا کرده‌اند. این امر باعث شده تا آنها پذیرای سنت‌های غربی، منجمله لباس و زبان باشند. بسیاری از آنها به جای اینکه تنها هندی را یاد بگیرند و در خانه به زبان مالتو صحبت کنند؛ ترجیح داده‌اند تا انگلیسی را بیش از هندی و مالتو بیاموزند.

12. آیاپا زوکا (Ayapa Zoque)

چیزیکه در مورد این زبان زوکیایی از همه جالب‌تر است؛ درگیری میان دو گویشور معروف (و تنها گویشوران) آن است. بله درست حدس زدید؛ آیاپا زوکا تنها دو گویشور دارد که تا همین اواخر از گفتگو با یکدیگر خودداری می‌کردند.

آیاپا زوکا در حال حاضر به شدت در معرض انقراض است و احتمالاً تنها کلام این لیست باشد که ما در طول عمر خود منقرض شدن آن را به چشم خود خواهیم دید. با این حال دو گویشور آن در تلاش برای احیای این سیستم ارتباطی، خصومت خود را کنار گذاشته‌اند.

آیاپا زوکا زبانی است که در یک دهکده کوچک در 10 کیلومتری شرق کومالکلکو (Comalcalco)، در تاباسکو (Tabasco) مکزیک به آن صحبت می‌شود، و از زمان شکل‌گیری تا دهه 1950 یک گفتار زنده به حساب می‌آمد؛ اما کم کم با اجباری شدن اسپانیایی در مدرسه روستا با افول روبه‌رو گردید.

فراتر از زبان‌های در حال انقراض

زبان جزئی از فرهنگ و هویت مردم یک ناحیه به شمار می‌آید؛ بنابراین امیدواریم هیچگونه حوزه کلامی در دنیا به خصوص در کشورمان از بین نرود. رسیدن به این نقطه هم به همت مسئولین و رسانه‌ها نیازمند است و هم به تلاش‌های گسترده‌ای از سوی مردم محلی نیاز دارد. با این حال ما در این مجموعه به اندازه سهم خود سعی کردیم تا این مسئله را مورد ارزیابی قرار دهیم و بگوییم که بعضی از دلایل باعث شده تا این اتفاق روی دهد. پس شایسته است تا از آنها عبرت گرفته و اجازه ندهیم زبان‌های محلی کشورمان به دست فراموشی سپرده شود.

در ادامه حتما بخوانيد: تعریف و معرفی 5 زبان فراساخته