ترجمه کتاب کودک؛ ابزار ارتباط میان فرهنگی
- 27 بهمن 1399
- جهان کتاب
ترجمه کتاب کودک توسط شماری از محققان به عنوان یکی از ابزارهای "ارتباط میان فرهنگی" توصیف گردیده، چون فرهنگ هم کودکان و هم بزرگسالان را شامل میشود. این امر اساسا به این دلیل است که بزرگسالان از طریق ادبیات و کتاب داستان با خردسالان ارتباط برقرار میکنند. از طرف دیگر، کودکان با موضوعاتی که به وسیله هم سن و سالان خود در کشورهای دیگر خوانده میشوند آشنایی پیدا میکنند، و در معرض دیگر حوزههای زندگی و سایر فرهنگها قرار میگیرند؛ آنها از این طریق شروع به درک و پذیرش یکدیگر به دلیل "منحصر به فرد بودن" و داشتن تجربیات متفاوت ادبی و فرهنگی میکنند.
با این وجود ممکن است ترجمه کتاب کودک موجب بروز اخلال در اخلاق، ایدئولوژیها و آداب و رسوم اجتماعی گردد؛ خصوصا اگر فرهنگهای منبع و هدف از اشتراکات کمی برخوردار باشند. از سویی دیگر، ترجمه کتاب کودک و نوجوان از دو جنبه دارای اهمیت است: این نوع برگردان یک تعامل انسانی است که دامنه تأثیرات آن نه تنها فرهنگ مقصد، بلکه جوامع دیگر را نیز در بر میگیرد. همچنین ترجمه کتاب کودک به جنبههای اجتماعی نیز مرتبط است، زیرا فرهنگ جدید سبب تقویت یا تغییر فرهنگ بومی یا قدیمی میشود. با توجه به این اهمیت، شبکه مترجمین راستین در این مطلب قصد دارد تا به بیشتر به این حوزه بپردازد؛ پس ادامه این مطلب را از دست ندهید.
چرا ترجمه کتاب کودک به ویرایش و اعمال تغییرات مناسب نیازمند است؟
همانند دیگر شکلهای ترجمه کتاب، فرآیند انتقال زبانی کتاب کودک به فارسی با مشکلاتی در زمینه زبانشناسی و فرهنگ روبهرو است. این مشکلات فرهنگی شامل موضوعاتی نظیر ارجاعات فرهنگی، نامهای خارجی، آداب و رسوم بیگانه، و سایر جنبههای فرهنگی، اجتماعی و ایدئوژیکی است. تفاوت فرهنگ ایران با فرهنگهای غربی عامل ایجاد اینگونه معضلات است. این چالشها و مشکلات حتی برای مترجمان پر رنگتر هستند؛ زیرا مخاطب یا خواننده متون آنها افراد خردسال است.
شاید از افراد کم سن و سال انتظار نرود تا برخی از جنبههای فرهنگ کشورهای بیگانه را بپذیرند و یا آنها را درک کنند. از سویی دیگر، آنها بیشتر تحت تأثیر آنچه میخوانند، قرار میگیرند. مترجمان کتاب کودک با توجه به این حقایق، عناصر بیگانه را باید به شکلی مدیریت کنند تا فرزندان ایرانی متأثر از جنبههای منفی مثل خشونت، نژادپرستی، مسائل قومیتی، و عدم رعایت حرام و حلال قرار نگیرند. بنابراین مترجمان فعال در این حوزه به منظور محافظت از خردسالان باید مداخلههایی را صورت دهند.
آنها برای رسیدن به این هدف میتوانند در گام اول متن مناسبی را برای کار انتخاب کرده و سپس به پاکسازی این متن مبادرت ورزند. در مرحله بعد، با بهرهگیری از روشهای مختلف قادر به ویرایش و اعمال تغییرات مناسب در متن خواهند بود. مثلا آنها میتوانند عناصر بیگانه را متناسب با فرهنگ ایرانی انطباق داده، و یا عناصری را به آن اضافه و یا حذف نمایند. همچنین مترجمان کتاب کودک و نوجوان با ویرایش برخی از قسمتهای متن و خلاصه نمودن آن میتوانند عناصر نامناسب در جریان متن را حذف کنند. آنها در پارهای از مواقع، متن داستان را طوری تغییر میدهند که با آیینها و سنتهای فرهنگی و ایدئولوژیکی فرهنگ ایرانی انطباق یابد. بنابراین میزان دخالت و دستکاری مترجم در متن اصلی به این مسئله بستگی دارد که متن منبع تا چه اندازه برای خوانندگان ایرانی غریبه است. اگر مترجم از تأثیرات مضر متنهای ترجمه شده بر کودکان آگاه نباشد، آن متن با آموختههای خردسالان در تعارض خواهد بود.
نقش مترجم کتاب کودک
در ترجمه کتاب کودک باید به چه مواردی دقت داشت؟
بیشتر رمانهای کوتاه و داستانهایی که در اختیار کودکان ایرانی قرار میگیرند، از انگلیسی و زبانهای دیگر به فارسی برگردانده شدهاند. با این حال به نظر میرسد که بسیاری از این متون برای ارزشهای اجتماعی، اخلاقی و ایدئولوژیکی فرهنگ ایرانی نامناسب هستند. اگر متون اصلی برای مخاطبان بزرگسال نوشته شده و سپس متناسب با ادبیات کودکان انطباق پیدا کرده باشند، در حقیقت نوعی دیدگاه استعماری و نژادی همیشه در آنها دیده میشود. در این زمینه میتوان به داستان هری پاتر نوشته جی. کی. رولینگ (J. K. Rowling)، نمایشهای شکسپیر، داستان هایدی یوهانا اشپیری (Johanna Spyri)، ماجراهای سرزمین عجایب نوشته لوئیس کارول (Lewis Carroll)، رابینسون کروزوئه از دانیل دفو (Daniel Defoe) و مواردی از این نوع اشاره کرد. بنابراین به نظر میرسد که برای رسیدن به یک ترجمه کتاب کودک موفق بایستی به مواردی دقت داشت.
برای ترجمه کتاب کودک باید یک راهبرد تعیین کرد:
وضعیت آثار ترجمه شده در حوزه کتاب کودک مشخص میکند که چه راهبردی را باید در این عرصه دنبال نمود. با این حال با توجه به نقش مهم ادبیات کودک در میان ایرانیها، میتوان به جایگاه قابل توجه این موضوع در زبان فارسی اشاره کرد. به عبارت دیگر، ترجمه کتاب کودک و نوجوان میتواند بر زبان، فرهنگ و خوانندگان مقصد تأثیر گذاشته و یا از آنها تأثیر بپذیرد. به همین دلیل راهبرد ترجمه باید به گونهای باشد که به باورها و دیدگاههای فرهنگ مقصد در رابطه با آنچه برای بچهها مناسب یا نامناسب و ساده یا دشوار است، پایبند باشد.
حتما بخوانيد: 4 راهکار برای برون رفت از مشکلات ترجمه کتاب
در ترجمه کتاب کودک باید از دستکاریهای ایدئولوژیکی خودداری نمود:
بعضی از محققین، ترجمه کتاب کودک را یک ارتباط میان فرهنگی میدانند. از نظر آنها متونی که برای بچهها نوشته میشوند تا اندازه زیادی روش برگردان این متون را تعیین می کنند. به باور آنها، ترجمه نه تنها واحدهای زبان شناختی را انتقال میدهد، بلکه یک نوع مبادله یا انتقال فرهنگی نیز است. بنابراین اگر فرهنگهای مبدا و مقصد اختلافات زیادی با یکدیگر داشته، و مربوط به سیستمهای فرهنگی متفاوتی هستند، باید احتیاط کرد. در حقیقت در این شرایط به اقدامات فرهنگی برای محافظت از خردسالان و فرهنگ مقصد نیاز است. یکی از لازمههای ترجمه کتاب کودک این است که از دستکاریهای ایدئولوژیکی جلوگیری کرد.
در هنگام ترجمه کتاب کودک بایستی به تفاوت فکری بزرگسالان و بچهها توجه داشت:
ترجمه کتاب کودک تا اندازه زیادی نسبت به فرآیند برگردان کتاب بزرگسالان تفاوت دارد. این تفاوت از دو جنبه قابل بررسی است: جایگاه اجتماعی بچهها و روش رشد آنها، و نیز وضعیت ادبیات کودک (که این موضوع روی روش برگردان و نگارش آن تأثیر میگذارد). به عقیده بعضی از محققین، یک رابطه نابرابر بین بزرگسال به عنوان نویسنده و کودک خواننده وجود دارد، و همین نابرابری روی سبک و روش نگارش، و حتی ترجمه کتاب کودک تأثیر میگذارد. این موضوع نشات گرفته از این واقعیت است که بزرگسالان موجب شکلگیری رفتار خردسالان میشوند.
ترجمه کتاب کودک و نوجوان
ترجمه کتاب کودک به تعیین یک مدل مشخص نیازمند است:
برخی از پژوهشگران، ترجمه را یک فرآیند انتقال میدانند. آنها نه تنها ترجمه را یک فرآیند انتقال از یک زبان به زبان دیگر میبینند، بلکه عقیده دارند که این یک انتقال بین سیستمهاست. ممکن است این انتقال یا مبادله بین سیستم بزرگسالان و خردسالان صورت گیرد. محققانی که به این دیدگاه پایبند هستند، میگویند که آثار ادبی بزرگسالان میتوانند به دنیای ادبیات بچهها نیز راه یابند (مثل رمان رابینسون کروزوئه). تنها در صورتیکه یک مدل برای کودکان مناسب و مفید باشد، قادر است تا از ادبیات بزرگسالان به حوزه مطالعه افراد کم سن انتقال یابد. همچنین این مدل باید به سادگی برای بچهها قابل درک باشد. اینگونه معیارها به مترجمان در انتخاب کتاب مناسب برای ترجمه کمک میکنند، و آنها را قادر میسازند تا میزان تغییرات و دستکاریهای لازم در متن مقصد را تشخیص دهند. وقتی مترجم کتاب کودک احساس کند که درک یک قسمت از متن برای خردسالان دشوار است، میتواند این قسمت را حذف نماید تا متن با تواناییهای شناختی کودکان سازگارتر باشد.
ترجمه کتاب کودک و نوجوان به اعمال تغییرات احتیاج دارد:
به طور کلی آثار ترجمه شده در حوزه کتاب کودک مورد کمتوجهی قرار گرفتهاند؛ زیرا این بخش در ساختار چند سیستمی حاکم بر ادبیات، جایگاهی فرعی دارند. بنابراین مترجمان با فراغ بال بیشتری میتوانند به دستکاری متون اصلی بپردازند. این دستکاریها به شکلهای مختلفی مثل تغییر، بزرگ نمایی، خلاصه نویسی، حذف یا اضافه صورت میگیرد، و هدف از این تغییرات انطباق این متون با سیستم فرهنگی زبان مقصد است. تحلیل ترجمههای کتاب کودک نشان میدهد که بخشهای زیادی از کتابها برای اینکه برای بچهها کاربرد داشته باشند در اغلب موارد یا خلاصه و یا حذف شدهاند. در حقیقت این دسته از مخاطبان نمیتوانند متون پیچیده و طویل را درک نمایند. به همین جهت این وظیفه مترجم است که در مورد حذف، اضافه، به کارگیری و یا ویرایش قسمتهای مختلف متن تصمیمگیری کند تا متنی مناسب و قابل قبول در مدل هدف بدست آید.
حتما بخوانيد: هنر ترجمه کتاب
در ترجمه کتاب کودک نباید به موضوعات نژادی و قومیتی پرداخته شود:
نظریهپردازی در زمینه ترجمه عمومی به نام لاندرس (Landers)، دیدگاههای خود در خصوص ترجمه کتاب کودک را مطرح ساخته است. وی به موضوعات مرتبط با ایدئولوژی که باید به آنها توجه داشت اشاره کرده و میگوید که مترجمان باید آزادی بیشتری برای تغییر عناصر و سنتهای فرهنگی نامطلوب و ناخوشایند برای کودکان داشته باشند. لاندرس بر این باور است که موضوعاتی نظیر سحر، نژاد پرستی، مسائل قومیتی، تبعیضهای جنسیتی، نزاعهای خانوادگی، طلاق، مرگ و موضوعات حرام نباید در این نوع ترجمه گنجانده شوند، و مترجم باید آثار مخرب این جنبهها را مد نظر داشته باشد.
برای ترجمه کتاب کودک و نوجوان باید یک مجموعه از قواعد و هنجارها را تعریف کرد:
اوکانل (O'Connell) عقیده دارد که ترجمه کتاب برای بچهها از جایگاه و منزلت بالایی بهرهمند نیست. از نظر او، ادبیات اصلی در این حوزه که تبدیل و انتقال متن از آنها صورت میگیرد نیز دارای همین مشکل هستند. علیرغم این واقعیت که ادبیات کودک و برگردان این آثار نقش مهمی در آموزش، هدایت و سرگرمی کودکان دارد؛ اما باز هم این مقوله کمتر مورد توجه نویسندگان قرار گرفته است. این محقق مجموعهای از قواعد یا هنجارها را برای ترجمه کتاب کودک و نوجوان معرفی کرده که از میان آنها میتوان به هنجارهای آموزشی، ایدئولوژیکی، اخلاقی، مذهبی و موارد دیگر اشاره کرد. این هنجارها تعیین میکنند که چه چیزی باید چه زمانی و کجا ترجمه شود. همچنین این هنجارها همواره تغییر میکنند، و ممکن است از یک زبان، فرهنگ یا نسلی به زبان، فرهنگ یا نسل دیگر با تغییراتی مواجه گردند.
معیارهای مورد نظر برای ترجمه کتاب کودک
در ترجمه کتاب کودک باید علایق و آرزوهای بچهها را مد نظر قرار داد:
ادبیات کودک تا اندازه زیادی منعکس کننده همان فرهنگ و تصویر بزرگسالان نسبت به بچههاست. بیشتر نویسندگان فارسی زبان در این عرصه با یکدیگر اتفاق نظر دارند و عنوان کردهاند که دیدگاه فرهنگی در خصوص خردسالان، نقش مهمی در شکلگیری دنیای داستانی آنها ایفا میکند. از نظر آنها، نیازها، علایق و آرزوهای افراد کم سن باید در ترجمه این آثار مد نظر قرار گیرند. بنابراین هرگونه متنی که وارد ادبیات کودک ایرانی میشود، میبایست به یک سری محدودیتها یا معیارها پایبند باشد تا بچهها بدون آنکه خطری آنها را تهدید کند بتوانند عناصر بیگانه ترجمه شده را درک نموده و آنها را به سادگی هضم نمایند.
برای منطبق شدن ترجمه کتاب کودک با فرهنگ زبان مقصد باید چگونه عمل کرد؟
ادبیات کودک در ایران بیانگر ارزشهای فرهنگی و ایدئولوژیکی تاریخ ایران و اسلام است. این ارزشها نسبت به ادبیات حاکم در فرهنگهای بیگانه تفاوت دارند. در حقیقت این ارزشها به هر دو سیستم ادبی و اجتماعی متعلق هستند، زیرا ابزاری برای لذت بردن و آموزش به حساب میآیند. بنابراین روش نوشتن کتاب کودک در فرهنگ ایرانی تا اندازه زیادی بر روش ترجمه این متون تأثیر میگذارد. افزون بر این، باید تصویر درستی نسبت به بچه ایرانی که مخاطب این متون است، تجسم نمود. این موضوع هم در زمینه نوشتن و هم در زمینه ترجمه کتاب کودک میبایست مد نظر قرار گیرد.
هر فرهنگ تصویر متفاوتی نسبت به کودک داشته و این موضوع در انتخاب کتابها برای ارائه به خردسالان از طریق ترجمه تأثیرگذار است. برای انتخاب کتابها باید مبدا، باورها و مضمونهای آنها را در نظر گرفت. همچنین باید میزان سازگاری و انطباق این متون با علایق و نیازهای خوانندگان ایرانی را مورد توجه قرار داد. لذا هر متن ادبی که وارد دنیای بچهها میشود، باید ملزم به رعایت یک سری محدودیتها یا معیارهای ایدئولوژیکی و فرهنگی باشد. در این راستا باید این متون را طوری انتخاب کرد که در جهت هنجارهای آموزشی و ادبی باشند. این موضوع به اعمال تغییر، حذف یا اضافه کردن برخی قسمتها در ترجمه کتاب کودک و نوجوان نیازمند است.
در ادامه حتما بخوانيد: باورهای غلط در مورد ترجمه کتاب